De vuurtorens zijn neergehaald

Peter Casteels
Politici, wetenschappers, lobbysisten, ... Wie heeft de waarheid in pacht? (Foto Danny Gys - Reporters)
Politici, wetenschappers, lobbysisten, ... Wie heeft de waarheid in pacht? (Foto Danny Gys - Reporters)
Politici, wetenschappers, lobbysisten, ... Wie heeft de waarheid in pacht? (Foto Danny Gys - Reporters)
Politici, wetenschappers, lobbysisten, ... Wie heeft de waarheid in pacht? (Foto Danny Gys - Reporters)

Enkele weken geleden zond Panorama een documentaire uit over de Belgische energiemarkt. Daar was behoorlijk wat mis mee. België slaagde er niet in de nodige centrales te bouwen en het land werd door Electrabel in een wurggreep gehouden. In vergelijking met de ons omringende landen kwamen we er al helemaal bekaaid vanaf. Ivo Mechels presenteerde een doemscenario waarin op termijn zelfs gebieden zonder energie zouden komen te zitten.

Enkele dagen na de uitzending verscheen een artikel in De Morgen dat aantoonbare fouten uit de reportage haalde. Panorama stelde voorop dat België energie moest invoeren, terwijl wij in 2009 energie exporteerden. Volgens Panorama kwamen er geen nieuwe centrales meer bij, in de werkelijkheid werden er recentelijk nog nieuwe geopend. De Belg verbruikt steeds meer energie dixit Panorama, de Belg verbruikt eigenlijk steeds minder. “Wellicht had een korte stroompanne op de Panorama-redactie tot gevolg dat zij onvoldoende internet hadden geraadpleegd. De cijfers waarop zij zich baseerden bij het uittekenen van hun scenario blijken helemaal niet te kloppen,” stond er in De Morgen te lezen.

Het artikel bekritiseerde de makers van de reportage op feitelijke punten. Er werden cijfers aangehaald die een ander beeld gaven dan wat Panorama haar kijkers voorstelde. Toch was dit een opiniestuk. Geschreven door Alex Polfliet, een energie-expert die vroeger voor staatssecretaris Olivier Deleuze (Ecolo) had gewerkt. Hij verweet op de opiniepagina’s van De Morgen de nieuwsdienst van de publieke omroep fouten en onnauwkeurigheden. In de redactionele pagina’s van de krant was daar helemaal niets van terug te vinden. Laat staan de waarheid.

Wetenschapper v.s. tovenaar

Dezelfde krant bracht dit weekend een dossier over kernenergie. Wie gehoopt had daarin informatie aan te treffen die een afgewogen standpunt in het debat kon helpen vormen, kwam bedrogen uit. In het hart van de bijlage publiceerde de krant twee artikels over het lobbywerk van de betrokken partijen. Zowel de belangengroepen die voor als tegen een onverwijlde kernuitstap pleiten, werden aan een kritisch onderzoek onderworpen. Aan de lezer om uit te maken welk kamp hij het sympathiekst vond.

Het is een fenomeen dat de afgelopen dagen in alle media terugkeerde. Waar zij oorspronkelijk bedoeld waren om nieuws en feiten te melden, beperken media zich bij gecompliceerde onderwerpen als het energiedossier vaak tot het faciliteren van een debat tussen voor- en tegenstanders. In kranten dienen daartoe opiniepagina’s en op teevee kan je mensen laten debatteren, maar zelfs nieuwskaternen geven soms enkel meningen door.

Kranten en omroepen geven door wat zij binnen krijgen, en verder moet iedereen het maar zelf uitzoeken.

Discussies zijn heilzaam wanneer de onderwerpen politiek geladen zijn. Ideologische keuzes als tussen markt en overheid, slaan en balsemen of België en Vlaanderen zijn op geen enkele andere manier te beslechten. Toch raakten de afgelopen jaren ook andere complexe en meer wetenschappelijke dossiers als kernenergie of klimaatopwarming gepolitiseerd, en slaagden media er niet in een standaard aan te geven. Een voorbeeld is homeopathische geneeskunde. Geen enkele actualiteitenrubriek durft het aan enkel een wetenschapper aan het woord te laten, maar zet er steeds een tovenaar tegenover. Kranten en omroepen geven door wat zij binnen krijgen, en verder moet iedereen het maar zelf uitzoeken.

Tegen de vlakte

De vorige alinea’s vormen precies een A4’tje en zouden er als mediakritische column makkelijk mee door kunnen. Lamlendige journalisten die liever uit eten gaan met lobbyisten dan feiten te controleren. De situatie ligt genuanceerder en is ernstiger dan dat. Het heet naïef dat media het venster op de wereld zijn, maar in dit geval lijken zij als twee druppels water op de hele samenleving. Er is helemaal niemand meer in staat om de maat aan te geven. Laat staan dat anderen hem zouden volgen.

Dat de Kerk als instituut ten onder is gegaan, is zo klaar als wat. Waar tot voor enkele decennia iedereen wachtte tot de lokale pastoor op zondag de Waarheid verkondigde, wordt zijn kerk vandaag enkel door eenzame bejaarden en cameraploegen bezocht. Sommige warhoofden zien in de Islam een heropleving van datzelfde dogmatisme, maar de rol van geloof in de samenleving is marginaal en zal dat vermoedelijk blijven. Een feestelijk gebeuren zonder meer, ware het niet dat in dezelfde periode ook seculiere instituten tegen de vlakte zijn gegaan.

Two beer or not two beer

Onderwijs is daarvan waarschijnlijk het prominentste voorbeeld. De doorgeslagen democratisering zorgde niet enkel voor een kwaliteitsval in middelbaar onderwijs, maar vooral de universiteiten moesten eraan geloven. Wie deze instelling elitair noemt, wordt weggezet als een kwaadaardige gek. Two beer or not two beer was een slogan waarmee de Universiteit Antwerpen enkele jaren geleden studenten voor zich probeerde te winnen. Studenten waarvoor zij per kilo worden gesubsidieerd. Het hoeft geen betoog dat deze instituten daarmee aan aanzien en respect verliezen. Nu lijken ze nog het meest op diplomafabriekjes, die vooral produceren wat de arbeidsmarkt van hen verlangt.

De universiteiten werden aan beide flanken geraakt. Waar sociaaldemocraten het onderwijs mochten aanpakken, gingen liberalen loos tegen het wetenschappelijk onderzoek – een bij uitstek Paars project dus. Universiteiten werden met aandrang verzocht om partnerschappen aan te gaan met commerciële bedrijven. De publiekprivate samenwerking bleek niet enkel geschikt om wegen te bouwen, maar was ook goed genoeg om ons maatschappelijk kennisreservoir op te blinken. Wie gelooft dat de afhankelijkheid van belangengroepen geen weerklank vindt in de wetenschappelijke resultaten van onderzoek, is nog naïever dan de gelovige die wacht op wat de pastoor hem dicteert. Of de zieke die een homeopathische pil slikt.

De uitkomst van deze ravage is vandaag terug te vinden in het debat over kernenergie. Een aanzienlijk deel van de professoren dat daaraan deelneemt, is gebrandmerkt door banden met de energiesector. Niet enkel omdat hun onderzoek door bedrijven werd gefinancierd, want de verweving gaat ondertussen veel verder dan dat. Hoe de contacten ook verlopen, het staat steeds buiten kijf dat de kerncentrales open moeten blijven. Het gevolg voor de professorale tegenstanders is dat zij per definitie tot het andere kamp behoren, waardoor ook de informatie die zij aandragen een kleur krijgt.

Ontegensprekelijke neergang

In een tijd waarin politici in een babbel met Kathleen Cools meer taalfouten maken dan jaarlijks boeken lezen, is het moeilijk voor te stellen, maar het politieke bestel is ook een instituut. Net als onderwijsinstellingen moet het met vuur worden verdedigd, maar de neergang ervan is ontegensprekelijk. Ik hoop u ooit een theorie te kunnen presenteren dewelke deze evolutie verklaart – in het beste geval vooraleer deze tot een ondergang leidt – maar de oorzaken zijn even onoverzichtelijk als voorspelbaar. Politici hebben zich niet enkel universiteiten maar ook andere hoekstenen van de samenleving gewillig uit de handen laten slaan. De mondiale elite die daardoor kon ontstaan heeft hen ook heel wat afgenomen.

Politici zijn zich daardoor bij voorkeur gaan interesseren voor faits divers waarover ze denken dat hun kiezerspubliek er ook warm voor loopt. De meeste zijn niet meer in staat een coherent wereldbeeld te ontwikkelen, of willen daar geen tijd aan verliezen. Het noopt hen overigens niet tot enige terughoudendheid. Tijdens het debat over kernenergie in het Parlement maakte Willem-Frederik Schiltz – die zich aan het opwerken is tot een vale schim van zijn vader – zijn collega Bruno Tobback donderdag uit voor demagoog. Inflatie van betekenissen doet een democratie geen goed. Wat er met de kiezers precies is gebeurd, weet niemand. Feit is dat veel van hen politici niet meer vertrouwen, laat staan zich door hen willen laten leiden, waardoor hun aanzien overduidelijk is gekrompen.

Lobbygroepen en persoonlijkheden

Door de afwezigheid van betrouwbare instituten, wordt het publieke debat gedomineerd door andere spelers. Belangengroepen profiteren daar het meeste van. Omdat niemand de autoriteit heeft om anderen te overstemmen, laten wij discussies uitvechten door lobbygroepen. Dat gebeurt op verschillende manieren. Enerzijds krijgen zij ruim baan in de media om hun punt te onderbouwen en dat van de andere omlaag te halen. Zulke twisten leveren nooit originele inzichten op, en veel wijzer wordt niemand ervan. Anderzijds hebben ook politici zich door hen laten inpakken. Lobbyisten van organisaties als Greenpeace houden de pen vast als Groen! of sp.a een verkiezingsprogramma schrijven. Aan de andere kant staan de kabinetten van Didier Reynders en Kris Peeters net als de PS in haast direct contact met Electrabel – Thomas Mels zocht dat uit voor De Morgen. Politici als doorgeefluik van andermans wensen. Het publieke belang als platvloerse optelsom daarvan.

Een ander surrogaat voor instituten komt in de vorm van persoonlijkheden. De bijlage van De Morgen liet mensen als Christine Van Broeckhoven, Etienne Vermeersch en Pieter Timmermans aan het woord over kernenergie. Als respectievelijk professor genetica, filosoof en directeur van het VBO hebben zij geen enkele expertise op dit terrein, maar het vertrouwen dat zij bij veel mensen genieten maakt hun uitspraken waarachtig. Omdat de keuze groot is, kan iedereen zijn eigen favoriet uitzoeken. Ik heb een boontje voor Jos Geysels (bedenker van het cordon sanitaire) dus als het over nucleaire energie gaat, sta ik achter hem. Geloofwaardigheid is voldoende.

Het verlies van ankerpunten in de samenleving heeft er in combinatie met een krankzinnig geloof in het individu voor gezorgd dat alle moeilijke onderwerpen uiteindelijk aan ons worden overgelaten.

De meest opvallende figuur die van deze affectieve opinievorming gebruik maakt, is Geert Noels. Zonder adelbrieven slaagde hij erin vertrouwen op te bouwen bij de publieke opinie, zodat hij tegenwoordig over elk onderwerp dat vaag verbonden is met economie kan meepraten. Zulke persoonlijkheden worden bovendien de verdediger van hun eigen belangen. Noam Chomsky mengde zich de afgelopen weken in het Engelse, Nederlandse en vervolgens Belgische debat over Libië. Niet omdat hij ons per se iets diets wilde maken, maar omdat hij de promotietour voor zijn nieuwe boek afwerkte.

Egalitaire malaise

De laatste speler in het publieke debat is de meest verwoestende. Dat bent u, en tot nader orde ook ik. Het verlies van ankerpunten in de samenleving heeft er in combinatie met een krankzinnig geloof in het individu voor gezorgd dat alle moeilijke onderwerpen uiteindelijk aan ons worden overgelaten. Er is een geconstrueerd beeld ontstaan van wat het volk wil en denkt dat in de media de maat mag aangeven, maar het volk laat ook van zich horen. Niet gehinderd door kennis of inzicht sms’t, twittert of mailt de burger zijn kijk op de zaken de wereld in.

Een voorbeeld van deze misplaatste democratisering werd wederom in de bijlage van De Morgen gegeven. In milieuvraagstukken moet volgens Europa de burger een beslissende stem hebben. Zo kwam het dat een panel gewone mensen – een “representatief staal van de bevolking” – moest oordelen over de storting van radioactief afval in de Noorderkempen. Deze club uitverkorenen werd daarvoor drie weekends naar dure hotels gereden om in de beschermende omgeving van welbepaalde experten een rapport te schrijven over deze beslissing. Ze vonden het allemaal een goed idee. Burgerparticipatie om duimen en vingers bij af te likken.

Internet maakt deze omslag waarschijnlijk het duidelijkst. Onder de noemer van nieuwe media krijgt iedereen evenveel gelijk. En mag iedereen de ander verrot schelden. Dat gebeurt op sociale media, waar profielen de strijd met elkaar aangaan, maar ook andere sites slagen er niet in deze egalitaire malaise te overtreffen. Als er al sites zijn die in hoger aanzien staan dan andere, zijn het veelal die van kranten en nieuwszenders. Op internet hebben zich nog geen nieuwe platformen ontwikkeld met een reputatie die zich kan meten aan die van oude media. Wie weet op hoe weinig vertrouwen die laatste kunnen rekenen, heeft een magere rekening op te maken. Het idee dat uit de botsing van ideeën die het internet is een objectieve waarheid zou ontstaan, is vooralsnog waanzin gebleken. Met Wikipedia als zeldzame uitzondering, is hooguit een nieuwe segregatie ontstaan. Sites waar rechts elkaar bloemetjes toewerpt tegenover fora waar links elkaar moed inpraat. U mag zelf kiezen welke u bezoekt.

Alleen op de wereld

Het debat dat vandaag wordt gevoerd lijkt het meeste op een veldslag van persoonlijke meningen, verzuchtingen en belangen. Het wekt geen verbazing dat degene die de meeste middelen heeft om in te zetten meestal wint. De vuurtorens zijn neergehaald. Omdat we het zelf beter dachten te weten, omdat men ons verplichtte het beter te weten.

Het is moeilijk om een betoog als dit te schrijven zonder de indruk te wekken dat het verleden als inspiratiebron diende. Die bewering lijkt op het eerste zicht nochtans onzinnig. Toen de Kerk haar almacht afstond, is zij overgedragen aan invloedrijke zuilen die het publieke debat beheersten. Nu de ideologieën en traditionele partijen alle onheil worden aangewreven, smelt hun machtsbasis langzaam weg. Mensen komen er meer dan ooit tevoren alleen voor te staan. De vraag is of wij in staat zijn meritocratische instituten op te richten die in een ontkerkelijkte en ontzuilde wereld richting kunnen geven en respect afdwingen. Als dat niet lukt, oogt onze toekomst onrustwekkender dan wat de drietrapsraket van aardbeving, tsunami en kernramp in Japen heeft aangericht. Ik wik mijn woorden, hoor.

LEES OOK
Duchka Walraet / 04-08-2014

Objet Trouvé

Is het postmodernisme een onomkeerbare toestand? Een ontmaagding? Één ding staat vast: het postmodernisme woekert en slaat wonden. Duchka Walraet maakt gedurende zes weken een…
duchka
Peter Casteels / 23-06-2014

Iedereen racist

De Morgen is geen racistische krant. Het enige wat ze valt te verwijten is dat ze de afgelopen weken enkele onbeholpen pogingen ondernam om haar lezerspubliek daarvan te…
Peter Casteels - Column - Uitgelicht
Herman Loos / 13-06-2014

Racisme

Mensen die racisme niet herkennen als racisme zijn in feite onbevoegd zich te mengen in het debat. Columnist Herman Loos plaatst zich na grondig zelfonderzoek in deze categorie. …
Herman Loos - Column - Uitgelicht