Door Danny Wildemeersch
Televisie, radio en de geschreven pers waren druk bezig over armoede. Sociale organisaties en verenigingen waar armen het woord nemen mobilbiseerden op grote schaal. Politici kwamen aan het woord en legden verklaringen af over wat ze in de toekomst aan het probleem willen doen. Wetenschappers toonden aan dat de milleniumdoelstellingen, wereldwijd en ook bij ons, niet worden gehaald.
Moeilijke omstandigheden
Met andere woorden: de armoede neemt toe in plaats van af. Het is uitermate belangrijk dat de problematiek in beeld blijft en dat er naar oplossingen wordt gezocht. Toch kan men zich vragen stellen over de beeldvorming door de media en door de politiek. Twee zaken zijn mij sterk opgevallen bij het luisteren naar de radio en het lezen van de kranten.
‘De verhalen van de armen zelf’ kwamen uitvoerig aan bod. Veel armenorganisaties vinden het belangrijk dat niet alleen ‘over de armen wordt gesproken’, maar dat de armen zelf aan het woord komen. Ze willen hun verhaal kwijt over de moeilijke omstandigheden waarin ze leven en over het onbegrip in de samenleving.
Sociaal systeem
Mensen in armoede beschrijven in de kranten uitvoerig de pijnlijke kanten van het arm zijn. Daklozen vertellen op de radio hoe ze in die situatie verzeild geraakten en wat hen kon rechthouden. Ze willen de armoede zichtbaar maken en daarmee de onverschilligheid in de samenleving bestrijden. De mensen die het goed hebben, beseffen te weinig wat armoede in de concrete realiteit betekent. De verhalen moeten dat duidelijk maken en zijn tegelijkertijd een oproep tot solidariteit. Het is belangrijk dat die subjectieve kant van de armoede in beeld komt.
Maar hier past toch een kanttekening bij. Wanneer de verhalen van de armen overheersend worden in de berichtgeving dreigt de problematiek te worden herleid tot anekdotiek. In die verhalen ontbreekt vaak een structurele analyse van de oorzaken en achtergronden van de armoede. Zo'n analyse maakt duidelijk dat de toename van de armoede vandaag de dag niet toevallig is, maar het gevolg van de wijze waarop we onze politiek, onze economie en ons sociaal systeem organiseren.
Paternalisme
Op het radioprogramma Rondas op Klara sprak socioloog Jean Ziegler in dat verband van het ‘kannibalistische wereldsysteem’ dat ervoor zorgt dat er om de vijf seconden een kind sterft (vermoord wordt) in een wereld die vandaag in staat is om tweemaal de huidige wereldbevolking te voeden!
Dat dat laatste niet gebeurt, is een gevolg van het ontbreken van structurele herverdelingsmechanismen. Wanneer we die structurele analyse niet maken – wegens te moeilijk voor de media? – dreigt de anekdotiek van de verhalen enkel medelijden op te wekken: ocharme die armen! Medelijden is niet hetzelfde als solidariteit. Medelijden zet dikwijls aan tot paternalisme. Solidariteit kan aanzetten tot structurele herverdeling. En vooral dat laatste hebben we nodig om het armoedeprobleem op te lossen.
Problematische situatie
Iets anders dat mij opviel bij het volgen van de berichtgeving over armoede was dat de oplossing van het armoedeprobleem in toenemende mate gesitueerd wordt in een discours van ‘rechten én plichten’.
In de uitzending van Reyers Laat op Canvas op vrijdag 15 oktober reageerde Ingrid Lieten (sp.a), coördinerend minister voor armoedebeleid in de Vlaamse regering, op een uitspraak van Tom Waes, bekend mediafiguur. Die laatste suggereerde dat de linkse partijen momenteel te weinig wijzen op het feit dat ook de armen zelf verantwoordelijkheid dragen voor hun problematische situatie.
Casinokapitalisten
De minister pikte daarop in en bevestigde dat het inderdaad gaat om een verhaal van rechten én plichten. Ze suggereerde dat de armen niet enkel het recht hebben op steun, maar dat er ook iets tegenover moet staan. Ze hebben ook de plicht om zelf te proberen uit hun armoedesituatie weg te geraken. Ze moeten actief op zoek naar werk en naar andere vormen van participatie aan de samenleving!
Dat moraliserende discours van rechten en plichten duikt tegenwoordig overal op en is niet langer het privilege van de rechtse partijen. Het vervangt langzaam maar zeker het discours van solidariteit, ook binnen de progressieve partijen. In toenemende mate worden individuen verantwoordelijk gesteld voor de oplossing van de problemen die heel dikwijls een structurele oorzaak hebben. Daarbij vergeet men dat armoede in veel gevallen het gevolg is van de onverantwoordelijkheid van de CEO’s van General Motors die, in het belang van hun aandeelhouders, beslissen om Opel Antwerpen te sluiten en van de casinokapitalisten die met hun speculaties het hele financiële wereldsysteem in gevaar brengen.
Media-aandacht
Men zou verwachten van een linkse minister dat ze dit soort analyse maakt, eerder dan in eerste instantie te wijzen op de plichten van de armen zelf. Waarmee ik niet wil gezegd hebben dat van armen inderdaad geen verantwoordelijk gedrag kan worden verwacht.
Minister Jo Vandeurzen (CD&V) heeft een nacht op een veldbed geslapen om aan te voelen wat het betekent dakloos te zijn. Minister Freya Van den Bossche (sp.a) had hem dat enkele jaren geleden al voorgedaan. Sympathieke manieren om de bekommernis te tonen met het lot van de armen en de daklozen. Maar het lijken mij vooral spectaculaire manieren om de media-aandacht op te eisen.
Structureel onrecht
Media en politiek zijn allebei, in symbiose met elkaar, op zoek naar aandacht in deze spektakelmaatschappij. Daarmee wordt in veel gevallen voorbij gegaan aan de grond van de zaak. Van de media kan worden verwacht dat ze de armoede niet herleidt tot anekdotes en dat ze een blijvende kritische analyse maakt van de oorzaken en achtergronden van de problematiek. Van de politiek kan worden verwacht dat wordt gewerkt aan structurele oplossingen van het armoedevraagstuk.
Zowel de media als de progressieve politici schieten in dat opzicht tekort. Ze staan voor een belangrijke uitdaging: een taal te vinden die het structurele onrecht van de armoede blootlegt en tezelfdertijd een grote groep mensen aanspreekt. Het achternahollen van de populisten zal de armoedeproblematiek bij ons en op wereldvlak alleen maar doen toenemen.
