Door Brieuc Van Damme
Vóór de echte formatiegesprekken uit de startblokken schieten, is er nog een beetje tijd, inkt en papier over om het over de aanleidingen van de geel-zwarte aardverschuiving te hebben. Er kunnen zeker een paar strategische oorzaken gedistilleerd worden. Yves Desmet haalt “de levende erfenis van Yves Leterme” die de N-VA geloofwaardigheid heeft bezorgd aan, Peter Vandermeersch het politieke talent van ‘De Bever’ him self, en alle twee het afbraakvoetbal van Franstalige politici.
Toch is er in deze analyse ook plaats voor fundamentelere beweegredenen, en wanneer een krachtsverhouding op zijn kop komt te staan, zijn deze vaak van socio-economische aard. Strateeg James Carvill werd niet voor niets berucht met zijn one-liner ‘It’s the economy, stupid!’, die Clinton de overwinning op Bush Senior opleverde.
Leeggeviste vijver
De regeringspartijen wijzen dan ook de crisis met de vinger. Fijntjes merken ze op dat alle partijen die de afgelopen jaren aan het bewind waren, en gedwongen werden moeilijke beslissingen te nemen, ondankbaar door het electoraat neergesabeld zijn. De CDA in Nederland, Labour in Engeland – maar quid met de PS in Wallonië? De Vlaamse nationalisten zullen bescheiden opwerpen dat er niet zoiets bestaat als de Belgische samenleving. We zouden niet alleen in twee democratieën leven, maar ook in twee verschillende samenlevingen. Mocht dat het geval zijn dan heeft de NV België een probleem. Sociale wetenschappers leren ons namelijk dat maatschappelijke cohesie essentieel is voor de collectieve moraliteit, het is te zeggen de grondslag van onze beleidskeuzes.
We zouden niet alleen in twee democratieën leven, maar ook in twee verschillende samenlevingen. Mocht dat het geval zijn dan heeft de NV België een probleem
Nobelprijslaureaat Buchanan neemt het voorbeeld van twee vissers die eenzelfde vijver moeten delen. De vissers staan voor een dilemma. Of ze vissen dag en nacht om elk zo veel mogelijk vis te vangen; of ze maken onderlinge afspraken om de visvangst in goede banen te leiden. In het eerste geval lonkt een burn-out én een leeggeviste vijver; in het tweede deeltijds werk en het duurzaam veilig stellen van hun belangrijkste voedsel- en inkomensbron. Als de vissers een minimum vooruitziend zijn, kiezen ze voor (beleids)optie twee. Ze gedragen zich als echte “homo reciprocans”.
Ethische principes
Na verloop van tijd nestelt een derde visser zich bij het gezelschap. De kans is groot dat de twee vissers hun onderlinge afspraak doortrekken naar de nieuwkomer en beslissen de vijver met drie te delen. Onze vissers zijn al een beetje ouder geworden en kunnen leven met een beetje minder vis, en een beetje meer tijd. Maar bij iedere bijkomende visser daalt de hoeveelheid vis per persoon, en stijgt de persoonlijke ontevredenheid.
Op termijn laten de vissers hun gemeenschappelijke afspraken varen en vist ieder weer zoveel mogelijk voor zich – een economisch rationeel, maar wel suboptimaal ‘evenwicht’. De verklaring: naarmate de groep groeit dunt het gemeenschappelijke weefsel uit, tot het uiteindelijk springt, en de 'homo economicus' weer de bovenhand neemt. De kracht van de morele en ethische principes die ons gedrag sturen, hangt met andere woorden af van de grootte en de samenhang van de gemeenschap in welke die handelingen plaatsvinden, zegt Buchanan.
Individuele voorkeuren
Weber stelt dat er een voldoende groot gemeenschapsgevoel moet zijn om de maatschappij naar behoren te doen functioneren
In dezelfde lijn stelt de Weberiaanse sociologie dat er een voldoende groot gemeenschapsgevoel moet zijn om de maatschappij (‘Gesellschaft’) naar behoren te doen functioneren. In Weber’s gemeenschap (‘Gemeinschaft’) overheerst het loyaliteitsgevoel tegenover de groep omwille van een gedeelde historische en culturele achtergrond; in de Gesellschaft is de groep relevant zo lang het individueel interessanter is deel uit te maken van de groep dan er geen deel van uit te maken. De Gemeinschaft staat dus voor het maatschappelijke weefsel, de Gesellschaft voor de institutionele vertaling ervan. Als de vertaling de lading niet langer dekt, erodeert de Gesellschaft tot het voldoende aansluit bij de Gemeinschaft en weer door de bevolking wordt gedragen.
Voor zowel econoom Buchanan als socioloog Weber gaat de groep vooraf aan de instellingen die de groep doen functioneren. Wanneer de groep uitbreidt of uit elkaar groeit (net omdat ze te groot wordt) slaagt ze er niet meer in de individuele voorkeuren van haar groepsleden met elkaar te verzoenen en in gemeenschappelijke afspraken om te zetten. Het vertrouwen in de instellingen van de Gesellschaft ebt op die manier weg.
Collectieve moraal
Dat maatschappelijke vertrouwensdeficit is in deze tijden van economische crisis, sociale onzekerheid en institutioneel immobilisme meer dan ooit een vogel voor de kat. Zelden stond onze collectieve moraliteit onder zo veel druk. In een democratie is dat het moment waarop een groep zich in het stemhokje tegen haar eigen instellingen keert met de ambitie nieuwe instellingen op te bouwen. Instellingen die – zo dacht bijna de helft van de Vlaamse kiezers op 13 juni – beter tegen de komende uitdagingen opgewassen zijn, en de preferenties van de groep beter vertolken.
“Een spectaculaire devolutie kan een deel van de morele en ethische vurigheid in de politiek kanaliseren in de richting van een constructief doel”, besloot Buchanan in zijn boek Markets States, and the Extent of Morals, The American Economic Review (.pdf) uit 1978, waarop hij prompt zijn lezers opriep een donatie te doen aan de Texas Nationalist Party.
Brieuc Van Damme is econoom bij de denktank Itinera Institute. Hij schrijft deze bijdrage in eigen naam.
