Door Tom Cochez
Eerst even de feiten. Productiehuis Woestijnvis richtte ongeveer een jaar terug een fictief onderzoeksbureau op: Data Driven. Een website, een reeks fictieve klanten en vooral, een reeks compleet onbetekende onderzoeken genre ‘stemmen duurt gemiddeld 27 seconden’ of ‘Open Vld-kiezers hebben het vaakst seks’. Verhalen waar, afgaand op de talrijke publicaties, zowel de populaire als de kwaliteitskranten duidelijk pap van lustten. Zelfs de VRT vond de berichten voldoende relevant om er de kijkers en luisteraars van op de hoogte te brengen.
Lichtere mix
Het Belang van Limburg en Gazet van Antwerpen pakten woensdag uit met het verhaal dat Data Driven geen echt onderzoeksbureau is, maar een uitvinding van Woestijnvis: Woestijnvis belazert Vlaamse pers / Woestijnvis misleidt Vlaamse pers. Het was, zo zegt de journalist zelf, al bij al een makkie om de zeepbel te doorprikken. Een kwestie van wat doorklikken op de website.
Ook opiniemaker Tom Naegels schrijft dat een dag later: “Nu blijkt wat iedere oen met een halve hersenpan aanvoelde: dit onderzoek is helemaal geen onderzoek, het is een van de vele verzonnen enquêtes die iedere dag gretig door mainstreammedia worden opgepikt om de gaatjes tussen het echte nieuws te vullen, zodat er een wat 'lichtere mix' ontstaat, waardoor er meer clicks komen op de site, waardoor de prijzen voor de advertenties kunnen stijgen.”
Een hele oen
Ondanks die nuancerende woorden overheerste in de journalistieke wereld gisteren in de eerste reacties vooral het gevoel zwaar gepakt te zijn door Woestijnvis. Dat weerspiegelde zich in ronkende titels met ‘Woestijnvis bedriegt Vlaamse pers’ als wellicht strafste exploot.
De vraag is natuurlijk of dat waar is. Bedriegt Woestijnvis effectief de Vlaamse pers wanneer het gaat om berichten waarvan "elke oen met een halve hersenpan aanvoelde: dit onderzoek is helemaal geen onderzoek".
We nemen een voorbeeld uit een kwaliteitskrant van 14 juni, de dag na de verkiezingen. ‘Vlaamse kiezer stemde dubbel zo snel als vorig jaar’ is de titel boven een artikel waarvan het zelfs voor een hele oen duidelijk mag zijn dat het meer met kolder dan met feiten heef te maken:
De Vlaamse kiezer deed er zondag gemiddeld 27 seconden over om te stemmen. Dat is dubbel zo snel als bij de regionale en Europese verkiezingen van vorig jaar. Dat blijkt uit een steekproef van Data Driven in 78 stembureaus. Meer dan waarschijnlijk lag dit aan het feit dat er minder twijfelende kiezers waren.
Vooral dat laatste is geweldig slim bedacht. Daarna volgen nog wat persoonlijke verhalen en een reeks toch wel extreem snel bij elkaar gebrachte cijfers:
Data Driven lijstte nog een reeks opvallende cijfers rond de stembusgang op. Zo leverde de stembusgang de horeca naar schatting 2,3 miljoen euro op. Voorts werd er 2,9 kilometer rood potlood weggestemd, of ruwweg 3,4 bomen. Er werd 411.000 CO2 extra uitgestoten. Dat komt overeen met 1.369 hectare aan regenwoud. De stemcomputers verbruikten samen zo’n 2.800 kilowattuur. Dat is evenveel als het jaarverbruik van een gezin met één kind. Er werden ook 17.000 liter koffie en 1.500 kilogram koekjes uitgedeeld aan de voor- en bijzitters van de stembureaus. Gemiddeld gaf de voorzitter van een stembureau 53 euro uit aan versnaperingen.
Vraag is of een kwaliteitskant die zoveel nonsens na elkaar leest en die vervolgens ook nog eens publiceert met recht en rede kan beweren dat ze "bedrogen is door Woestijnvis". Dat journalisten op de werkvloer worden bedrogen door hun directies (en steeds vaker ook de daarmee samenspannende hoofdredacties), lijkt een correctere weergave van de feiten.
Dubbel gevoel
De simpele waarheid, en tevens ook de verklaring voor de publicatie van dat soort nonsens, is immers dat journalisten vandaag gewoon geen tijd meer krijgen om journalist te zijn. Voor checken is er geen tijd. Samen met de commerciële druk om dit soort dwaze berichten – ook in kwaliteitskranten – op te nemen, levert die situatie de kranten en krantenwebsites op die we vandaag hebben: informatiebronnen die steeds meer, steeds dwazere en steeds minder goed gecheckte informatie op hun lezer loslaten. Een systeem waarbij de inkomsten omgekeerd evenredig evolueren met de geloofwaardigheid van de media.
Maar zijn de verbolgen reacties dan onverstaanbaar? Neen. “Woestijnvis heeft op een heel professionele manier de geloofwaardigheid van de journalisten onderuitgehaald", zegt Pol Deltour, secretaris-generaal van de Vlaamse Vereniging van Journalisten (VVJ), in Het Nieuwsblad. “En dat terwijl het bedrijf met programma's als Man bijt hond zelf journalistieke taken uitoefent.” Pol Deltour vreest ook dat journalisten op den duur niemand meer zullen vertrouwen.
In De Morgen reageert Geert Dewaele, hoofdredacteur van Het Nieuwsblad. Hij houdt naar eigen zeggen een dubbel gevoel aan de stunt over: "Wij hebben in deze op Belga vertrouwd. Wij gaan ervan uit dat hun info betrouwbaar is, en wanneer we op zoek zijn naar korte nieuwsberichten gebeurt het dat we die berichten zonder dubbele bronnencheck overnemen. Een praktijk die trouwens bij alle media wordt toegepast. Dat het deze keer is foutgelopen, is een signaal dat we daar in de toekomst nog voorzichtiger mee moeten omspringen. Maar tegelijk vind ik het toch wel straf dat een bedrijf als Woestijnvis bewust foute info verspreidt."
In Het Belang van Limburg reageert mediaprofessor Leo Neels."Dat deze berichten kritiekloos worden overgenomen, wijst op een groot probleem. Dé journalistieke basisregel is dat elk artikel moet worden gecontroleerd. Gelukkig is er in deze affaire toch één journalist die het bedrog heeft ontmaskerd."
Wat betekenen die reacties?
Eerst Pol Deltour, die vreest dat journalisten op den duur niemand meer zullen vertrouwen. Ik kan enkel voor mezelf spreken, maar mijn wantrouwen wordt er door deze stunt van Woestijnvis niet groter of kleiner op. Een kritische blik is een grondhouding – niet enkel voor een journalist overigens – die dergelijke nepberichten onmiddellijk doorprikt. Niet per se omdat de basis achter dit soort berichten wordt uitgevlooid, gewoon omdat ze compleet irrelevant zijn en dus weggegooid moeten worden.
Eindeloze hypocrisie
Dan de reactie van Geert Dewaele. Beweren dat “wanneer we op zoek zijn naar korte nieuwsberichten (het) gebeurt dat we die berichten zonder dubbele bronnencheck overnemen” en dat “we daar in de toekomst nog voorzichtiger mee moeten omspringen” is echt wel een giller van formaat voor wie weet hoe de krantenwebsites werken.
De reactie van Leo Neels getuigt dan weer van een eindeloze hypocrisie. Leo Neels spelt de journalisten de les, maar vergeet gemakshalve mee te geven dat hij voorzitter is van de raad van bestuur van het persagentschap Belga, voor zowat alle krantenwebsites de allerbelangrijkste leverancier van helaas te vaak verkeerde en ongecontroleerde berichten. Is dat, zoals hierboven gezegd, de fout van de journalisten? Neen, het is de fout van de directie en van de raad van bestuur die er de laatste druppel uit perst. Inderdaad, van Leo Neels dus.
Om maar te zeggen: misschien moeten journalisten op de werkvloer Woestijnvis net geweldig dankbaar zijn. Het is flauw dat het productiehuis geen duiding wil geven bij de feiten en echt vernieuwend is het allemaal niet, maar het probleem van de afbrokkelende geloofwaardigheid van de media en de nefaste rol die de directies en de hoofdredacties daarin spelen, ligt nu wel open en bloot op tafel.
