Door Herman Matthijs, hoogleraar aan de VUB
Leest een buitenlander de Belgische grondwet, dan besluit hij of zij dat de Belgische vorst heel veel bevoegdheden bezit. Want inderdaad, de koning slaat de munt, hij is hoofd van het leger en de diplomatie, hij benoemt de ministers, en zo gaat het lijstje verder.
Maar rechtenstudenten en studenten uit de politieke wetenschappen kennen ook het verschil tussen de juridische theorie en de politieke praktijk.
Het koninkrijk België is al een hele poos lid van de Europese Unie en de NAVO, waardoor op diplomatiek en militair vlak bevoegdheden zijn afgestaan aan supranationale organen. Er zijn wel gevallen bekend waarin de koning zijn macht wel gebruikt omdat hij een persoon liever niet in de regering zag verschijnen. Maar dat is vandaag niet meer zo voor de hand liggend.
Koning tekent wetten
De koning tekent wél nog de federale wetten en de koninklijke besluiten. Die ondertekening is zeker geen automatisme. De bevoegde dienst binnen het ‘Huis van de koning’ leest de voorgelegde teksten na. Meerdere ministeriële kabinetten kregen hun teksten al teruggestuurd omdat er fouten in voorkwamen.
Belangrijk is ook aan te stippen dat bij de gemeenschappen en de gewesten de regering verantwoordelijk is voor de bekrachtiging en de afkondiging van de decreten. Die rol ligt federaal nog steeds bij de koning, maar kan worden doorgeschoven naar de voorzitters van het federale parlement. In Luxemburg is de groothertog sinds kort een protocollair staatshoofd, nadat hij de euthanasiewet weigerde te ondertekenen.
Regeringsvorming
Het Belgische staatshoofd speelt zeker nog een belangrijke rol in de periode van een regeringsvorming. Dan kan hij door bepaalde aanstellingen de vorming beïnvloeden. Maar uiteindelijk moet ook hij rekening houden met de verkiezingsuitslag en de voorkeuren van de politieke actoren.
Bovendien speelt de koning geen rol bij de vorming van de regeringen van de gemeenschappen en de gewesten.
Een laatste veld waar de koning grote invloed heeft, is de jaarlijkse aanstelling van de nieuwe adel.
Protocollaire monarchie
Dikwijls wordt in het debat verwezen naar het Scandinavische model. Dan wordt vooral naar de Zweedse monarchie gekeken. In het Hoge Noorden regeert de koning in een protocollaire functie.
Koning Carl Gustaf is een constitutioneel monarch die zijn taken kan nalezen in hoofdstuk vijf van de Zweedse grondwet.Daarin wordt er een belangrijke rol toebedeeld aan de parlementsvoorzitter van de ‘Sveriges Riksdag’ en de eerste minister. De voorzitter van het parlement begeleidt de regeringsvorming, benoemt de regeringsleider en kan zelfs de functie van regent uitoefenen.
Zweden kent wel een gemakkelijker politiek systeem dan België. Het land heeft een tweepartijensysteem. Er is dus onmiddellijk duidelijkheid over een parlementaire meerderheid. Vandaag wordt het land bestuurd door het liberaal-conservatief kartel. Het linkse blok rond de sociaaldemocraten vormt de oppositie.
Dit is een wezenlijk verschil met België, waar minstens zes partijen nodig zijn om een federale regering te vormen die voldoet aan alle meerderheden.
Zweedse eerste minister
De Zweedse eerste minister benoemt zelf zijn ministers en heeft in de praktijk de bevoegdheden van een kanselier zoals in Duitsland of in Oostenrijk. Daarentegen kan men niet vaststellen dat de Belgische federale regeringsleider echt veel institutionele macht bezit.
De Zweedse wetten, de zogenaamde 'Regeringsformen', worden ondertekend door de parlementsvoorzitter en de premier. De Zweedse grondwet stipuleert wel dat de eerste minister de koning over alles moet informeren. Het staatshoofd zit overigens de ‘Staatsraad’ voor. Die bestaat uit hemzelf en de regeringsleden. De bijeenkomst van die raad is onderworpen aan het initiatief van de eerste minister.
Een referendum over opdracht koning?
Het Zweedse koninkrijk staat ook synoniem voor referenda. In de uitzending van 21 maart 2010 van Mise au Point, een debatprogramma op de Franstalige zender RTBF, vroegen heel wat kijkers een referendum over deze kwestie.
De Belgische grondwet zegt hierover niets, maar verbiedt het ook niet. De politieke wereld zou deze vraag aan de kiezers van het Belgisch koninkrijk kunnen voorleggen.
Maar de meerderheidspartijen hebben nog steeds de volksraadpleging van 1950 in hun achterhoofd.
Koppelen aan de staatshervorming?
Wat zeker vermeden moet worden is het dossier koppelen aan de staatshervorming. Beide hebben immers niets met elkaar te maken.
Daarom wordt net als in Nederland beter werk gemaakt van een statuut voor de leden van de koninklijke familie die in aanmerking wensen blijven te komen voor de troonopvolging. Het parlement legt de rechten en plichten vast voor die groep. Dat komt de duidelijkheid ten goede in wat de koninklijke familie mag of niet mag binnen het Belgisch politiek stelsel.
Krijgt de koning enkel een protocollaire functie, dan kan dat de positie van de monarchie alleen maar ten goede komen.
