De homo economicus als rationele rekenmachine bestaat niet

Redactie Apache
Luc Pauwels
Luc Pauwels: 'Ondanks al hun kennis begrepen de experts zelf blijkbaar ook niet welke ondoorzichtige beleggingen ze hun cliënteel aansmeerden.'

Door Luc Pauwels, VRT-journalist

Ik ben financieel opgevoed.

Homo economicus
Luc Pauwels plaatst vraagtekens bij de Homo economicus en de idee dat hebzucht een dynamische motor is.

Vanaf volgend schooljaar zal financiële opvoeding worden opgenomen in de vakoverschrijdende eindtermen. Concreet: jongeren moeten leren een zichtrekening te openen en te beheren (voor de bankiers graag vanaf hun twaalfde jaar), ze moeten leren wat aandelen zijn (voor de bankiers graag vanaf hun vijftiende jaar), hoe ze budgetten kunnen beheren, wat beleggen is, hoe de financiële markten werken.

Ondoorzichtige beleggingen

Die kennis en vaardigheden zijn zeker nodig, geen discussie daarover: de financiële wereld is alom aanwezig en elke jongere krijgt vroeg of laat een (gezins)budget te beheren.

De reden om die eindtermen zo snel in te voeren: onze huidige financieel-economische crisis, de zwaarste van de laatste tachtig jaar.

Daar is gebleken dat er toch een en ander schort aan de financieel-economische kennis van de gewone man en vrouw. Velen hebben zich al te driest op de beurs en bepaalde financiële producten gestort zonder te weten waar ze eigenlijk mee bezig waren. Hun door gebrek aan financiële kennis opgehitste hebzucht heeft de crisis mee veroorzaakt. Hadden ze maar die financiële vorming gekregen, dan waren ze alvast weerbaarder geweest tegen experts en bankiers die hen allerlei ondoorzichtige beleggingen probeerden te verkopen.

Grillen

Luc Pauwels
Luc Pauwels: 'Ondanks al hun kennis begrepen de experts zelf blijkbaar ook niet welke ondoorzichtige beleggingen ze hun cliënteel aansmeerden.'

Pardon? Ik dacht dat de wereldwijde crisis in de eerste plaats net veroorzaakt was door mensen met een zeer uitgebreide financiële opvoeding: topbankiers, financiële experts, economen, beursgoeroes. Mensen die jarenlang doorgedreven en op hoog (academisch) niveau opgeleid zijn om de financieel-economische wereld te bestieren.

Ondanks al hun kennis begrepen die experts zelf blijkbaar ook niet welke ondoorzichtige beleggingen ze hun cliënteel aansmeerden. En ondanks al hun kennis, hun gesofisticeerde econometrische modellen, hun jarenlange werkervaring in het hart van de financiële beslissingscentra zag bijna niemand van hen het huidige financieel-economische debacle aankomen.

Het ziet ernaar uit dat hun 'financiële opvoeding' hen alvast niet weerbaarder heeft gemaakt tegen de grillen van het vrijemarktmodel. Maar die financiële opvoeding van de eindtermen, die zal dat wel doen, natuurlijk.

Grootste geldgewin

Natuurlijk niet. Nooit. Nooit zolang ze klakkeloos geschoeid wordt op de leest van de 'financiële opvoeding' zoals die de afgelopen dertig, veertig jaar over heel de aardbol is gedoceerd aan alle financiële opleidingsinstituten, hogescholen of universiteiten.

Die opleidingen gingen allemaal uit van een aantal doctrines waarbij de bijna onaantastbare superioriteit van het liberaal-kapitalistische vrijemarktmodel centraal stond. Generatie na generatie economen en financiële experts in spe verlieten de collegebanken in de stellige overtuiging dat de mens in wezen een homo economicus is, een rationele rekenmachine die steeds een feilloze calculus maakt naar het grootste geldgewin, dat hebzucht eigenlijk een dynamische motor is achter het vrijemarktmodel (greed is good, greed works: traders op de beursvloer schreeuwen het ook nu nog letterlijk uit), een model dat staat voor een oneindige en eeuwige groei. Kortom: de vrije markt was voor hen een absoluut geloof, een religie.

Onrustwekkend

Enkele jaren geleden ontkende een sociaaldemocraat met een topfunctie straal dat onze economie ooit kon krimpen. Want hij had dat nog nooit meegemaakt

Zo komt het dat ik (jaren vóór de huidige crisis, op het toppunt van het neoliberale denken) ooit eens in een uitzichtloze discussie ben gesukkeld met een doctor in de economie, die als sociaaldemocraat een topfunctie bezat op één van de sleutelkabinetten van onze federale overheid. De man (een sociaaldemocraat dus, die ideologisch toch wat kritischer zou moeten staan tegenover het liberale vrijemarktmodel) ontkende straal dat onze economie ooit kon krimpen, want hij had dat nog nooit meegemaakt.

Onrustwekkend. En intussen weerlegd door de feiten.

Zolang de financiële opvoeding in de eindtermen van dat kaliber blijft, zullen ze geen enkele financieel-economische ramp voorkomen.

Slecht

Hopelijk krijgen de toekomstige financieel opgevoeden ook een paar andere elementen mee dan alleen maar de basistechnieken van budgetbeheer, sparen en speculeren. Hopelijk gaan hun mentoren ook in op het feit dat de mens helemaal geen calculerende machine is, dat de homo economicus helemaal niet bestaat, dat er in tegendeel een flink pak irrationaliteit in onze soort zit, en dat de economie dus al even irrationeel is.

Ze kunnen daarvoor trouwens terecht bij een paar Nobelprijswinnaars Economie. Onder meer bij Daniel Kahneman, een psycholoog die in 2002 de Nobelprijs Economie kreeg. Kahneman wijdde zijn hele levenswerk aan het in kaart brengen van het irrationele bij de 'economische' mens en het aantonen hoe slecht we eigenlijk zijn in het inschatten van kansen (wat we dus constant moeten doen wanneer we speculeren op de financiële markten).

Verkeerd

Berucht is bijvoorbeeld zijn conjunction fallacy. Concreet legde Kahneman aan een groep proefpersonen het volgende geval voor:

Linda is 31 jaar oud, vrijgezel, erg uitgesproken en slim. Ze is afgestudeerd psychologe. Als student was ze erg betrokken bij onderwerpen als discriminatie en sociale rechtvaardigheid en ze nam deel aan antinucleaire demonstraties. Wat ligt meer voor de hand? 1.      Linda werkt bij een bank. 2.      Linda werkt bij een bank en is actief in de vrouwenbeweging.

Antwoord 2 natuurlijk! Dat dacht ook 85 procent van de ondervraagden. Maar het is dus antwoord 1. Want de kans dat Linda alleen in een bank werkt, is altijd veel groter dan de kans dat ze in een bank werkt én daar nog iets specifieks anders bij doet. Maar gevoelsmatig gaan de meeste mensen dus voor het tweede antwoord. Niet echt rationeel van onze soort, die dus zelfs zo’n simpele kans verkeerd inschat.

Zwakheden

De vrije markt mag dan wel het beste systeem zijn, het zit nog altijd vol gaten, wolfijzers en schietgeweren

Hopelijk vertellen die leraren ook zoiets en maken ze de leerlingen niet wijs dat er econometrische modellen zijn die het gedrag van mensen of de financiële markten kunnen voorspellen. Want voor alle duidelijkheid: die zijn er dus niet. Toptrader, beursspeculant en hoogleraar mathematische risicoanalyse Nassim Nicholas Taleb heeft er verschillende boeken over vol gepend, onder meer het beruchte Misleid door toeval. Daarin beschrijft Taleb als ervaringsdeskundige hoe de ene na de andere toptrader op de beurs van Wall Street ten onder gaat aan zijn overmoed en hybris. Zijn stelling: overleven op de beurs kun je alleen door geluk en stom toeval. Veel geluk en veel stom toeval.

Hopelijk laten die leraren hun financieel opgevoeden ook eens nadenken over de zwakheden van de vrije markt en de financiële wereld, over manieren om dat systeem te verbeteren. Want het mag dan wel het beste zijn, het zit nog altijd vol gaten, wolfijzers en schietgeweren.

Onaantastbare vrijemarkteconomie

Als die financieel opgevoeden ook wat kritische reflecties meekrijgen over het reilen en zeilen van het liberale vrijmarktsysteem, dan is er misschien een klein beetje hoop dat ze zich echt wat weerbaarder gaan opstellen en iets minder verblind worden door de hebzucht en de graaicultuur waaraan dat systeem bijna ten onder is gegaan.

Anders zit ik over tien jaar opnieuw te discussiëren met een jonge econoom die is geïndoctrineerd door de religie van de eeuwig groeiende en onaantastbare vrijemarkteconomie.

LEES OOK
Wouter Hessels / 18-01-2024

De zonnekoning rijdt rechts en voor de rijken

Frans president Emmanuel Macron kiest ervoor om autoritair de macht te voeren.
Frans president Emmanuel Macron met voor zich een resem microfoons van verschillende media.
Grace Blakeley / 18-08-2022

Energieleveranciers nationaliseren is enige antwoord op energiecrisis

Morrelen in de marge is met het oog op huidige en toekomstige crises onvoldoende volgens Grace Blakeley.
Energie hoogspanning
Annick Hus / 19-01-2022

Populaire maatregelen staan doortastend dierenbeleid in de weg

De ongecontroleerde handel in honden nam in coronatijden alleen maar toe.
Franse bulldog (Foto: Four Paws)