Afgelopen weekend waren er tientallen manifestaties en gebeurtenissen die niet konden doorgaan, van het concert van Johnny Hallyday tot de aankomst van Sinterklaas en het soepfestival in Vilvoorde. Maar het begon al enkele dagen eerder met het afgelasten van de vriendschappelijke voetbalwedstrijd België-Spanje. Bondscoach Marc Wilmots was nochtans vol begrip – "voetbal moet een feest blijven" – maar sommigen vonden dat de overheid toch wat al te gemakkelijk had besloten tot het afblazen van de match. Hoe accuraat is dat oordeel?
Nadat de eerste gevoelens van afschuw en ontstelling van onmiddellijk na de aanslagen wat waren weggeëbd zag men de overtuiging groeien – gesteund door vele commentaren in de media – dat we ons niet door angst moeten laten leiden. Op vele plaatsen (ook alhier) werd erop gewezen dat de kans het slachtoffer te worden van een aanslag bijzonder klein is. Wie dit accepteert zal er al gauw van uitgaan dat het de irrationele mensen zijn die desondanks op extra risicomijdende manier gaan handelen en bijvoorbeeld niet naar buiten durven te komen, of het openbaar vervoer schuwen.
Opgepast: valstrikken
Hier ligt echter een logische valstrik. Wanneer we het volgende aannemen: áls A waar is, dan is B waar, dan betekent dat niet noodzakelijk dat ook geldt dat áls B waar is, dan is ook A waar. Bijvoorbeeld: als er een lek is aan de radiator, dan ligt er een plas onder betekent niet dat als er een plas ligt onder de radiator er noodzakelijk sprake is van een lek eraan. Misschien heeft iemand een glas water gemorst, of heeft de hond een ongelukje gehad. Zo is het ook met risicomijdend gedrag: het is niet omdat irrationele mensen overdreven risicomijdend zijn, dat wie risico’s vermijdt noodzakelijk irrationeel handelt.
De afkeer van onzekerheid zit overigens diep in onze psyche – zegswijzen als "het zekere voor het onzekere nemen" of, in het Engels, "better safe than sorry" illustreren dit mooi. Wanneer de volgende twee opties worden voorgesteld:
- A: zeker 50 euro
- B: 50% kans op 40 euro, en 50% kans op 70 euro
dan verkiezen de meeste mensen optie A, ondanks het feit dat de verwachte winst van optie B (5 euro) hoger is.
Absolute zekerheid bestaat natuurlijk niet, ondanks uitspraken als die van onderwijsminister Crevits, die in het VRT-journaal verklaarde “Als de veiligheid niet gegarandeerd kan worden, moet je sluiten”. Hoe begrijpelijk zulk taalgebruik ook is, veiligheid kan niet worden “gegarandeerd”, en er moet altijd een afweging worden gemaakt tussen de gevolgen van het nemen van een maatregel, en de gevolgen van het niet nemen ervan. Dat doen we zelf ook voortdurend.
Al weten we misschien niet exact hoe groot het risico is op zwaar letsel of dood telkens wanneer we in de auto stappen, de trap oplopen, of een douche nemen, toch menen we dat de voordelen opwegen tegen de kans dat het serieus misloopt. Meer nog, we zouden als we dat wilden, de risico’s behoorlijk kunnen indammen door vierpuntsgordels te installeren in de auto, telkens uiterst voorzichtig – met volle aandacht, hand aan de leuning – de trap te gebruiken, en handvatten in de muur te schroeven in de badkamer en overal antislipbekleding aan te brengen. Toch doen de meesten onder ons zoiets niet.
Wanneer we oordelen over hoe anderen met risico’s omgaan dan doen we dat in de eerste plaats in vergelijking met onze eigen attitude: wie meer risico neemt dan wij is een waaghals, en wie voorzichtiger is, is een doetje. Deze self-centred bias kan nog worden versterkt wanneer we als gevolg van het oordeel van iemand anders schade ondervinden – zoals bijvoorbeeld wanneer de overheid een voetbalwedstrijd afgelast waar we al lang naar uitkeken. Wanneer een beslissing van iemand anders met een belangrijke wens van ons in conflict komt, is een emotionele reactie begrijpelijk.
En dan is die andere populaire neiging, de confirmation bias, niet ver weg: we hebben altijd al gedacht dat de overheid al te graag paternalistisch optreedt/populistisch inspeelt op het denken van de massa/dankbaar elke gelegenheid aangrijpt om een politiestaat te creëren/haar imago in het buitenland wil opkrikken door nu zichtbaar de grote middelen in te zetten (schrappen wat niet past) – en de huidige maatregelen zijn natuurlijk een onweerlegbaar bewijs van wat we vooraf al stellig geloofden.
Een beetje minder subjectief
Maar eigenlijk hebben we geen idee van de feiten waarover de overheid beschikte om te besluiten de voetbalmatch af te gelasten, of om naderhand Brussel lam te leggen. Wanneer we desondanks bepaalde motieven projecteren op de acties of beslissingen van anderen maken we ons schuldig aan wat de sociale psycholoog Lee Ross in de jaren 1970 de Fundamentele Attributiefout noemde. Dit is de tendens het gedrag van iemand anders in de eerste plaats, of vooral, te verklaren aan de hand van interne kenmerken zoals persoonlijke voorkeuren of karaktertrekken, eerder dan door situatiegebonden factoren. Wanneer iemand ons nogal onzacht aanstoot op een drukke plek is hij of zij een onbeschoft sujet, maar wanneer we zelf tegen iemand anders opbotsen dan is dat omdat we gehaast zijn.
Een goed middel om zulke denkfouten te vermijden, is achterstevoren te redeneren: stel dat we zelf zouden hebben beslist bij nader inzien toch maar niet naar de match te gaan. Welke zouden de feiten, omstandigheden of zelfs sterke vermoedens kunnen zijn die ons daartoe lieten besluiten? Er is niet zo veel verbeelding nodig om enkele voorbeelden voor de geest te halen: u kunt er zelf vast wel een handvol verzinnen. En wat voor ons voldoende is om thuis te blijven, dat kan voldoende zijn voor de overheid om de wedstrijd af te gelasten onder het voorzorgsprincipe. We weten dan wel niet precies hoe waarschijnlijk het is dat deze potentiële gegevens ook werkelijk de overheid hebben geleid, maar het feit alleen al dat we ons iets kunnen voorstellen bij de redenering geeft ons te denken.
En dat is een prima eerste stap om ervoor te zorgen dat onze eigen realiteit een beetje minder subjectief is.
