Hoewel de ja-stem duidelijk weerklonk in de verkiezingsresultaten, was ook de nee-stem in grote mate vertegenwoordigd. Madrid weigert bovendien elk gesprek over secessie. Catalonië bevindt zich in het onafhankelijkheidsvagevuur.
De stem van je leven
Meer een referendum dan regionale verkiezingen, vormden de Catalaanse verkiezingen van afgelopen zondag een cruciaal hoogtepunt in de onafhankelijkheidskoorts die Catalonië sinds het uitbreken van de economische crisis in zijn greep heeft. De verkiezingen werden door de kopstukken van de verschillende partijen geframed als een historisch referendum over eventuele Catalaanse onafhankelijkheid. Illustratief hiervoor was de stichting van ´Junts Pel Si`, Samen voor Ja, in juli, een separatistische coalitie tussen de CiU, de partij van huidig aftredend Catalaans president Artur Mas en de linkse oppositiepartij ERC, geleid door OriolJonqueres. Gewapend met slogans als `De Stem van je leven’, herhaalde Artur Mas de afgelopen maanden verschillende malen dat indien `Junts Pel Si` de absolute meerderheid zou behalen, hij een stappenplan zou opstarten dat Catalonië binnen de achttien maanden naar onafhankelijkheid moest leiden. De al dan niet kunstmatige, historische betekenis van deze verkiezingen drong diep door bij heel veel Catalanen. 77,44 procent van de stemgerechtigde Catalanen bracht zondag z'n stem uit, een absoluut record.
De Grijze Zone
Er werd verwacht dat Junts Pel Si een overgrote meerderheid van de stemmen en zetels zou binnenslepen. De verdeling van de zetels volgens het ook in België geldende systeem D’Hondt leverde Mas 62 zetels op, een meerderheid, maar net te weinig voor een absolute meerderheid van 68 zetels. Ook qua aantal stemmen haalde Junts Pel Si met 39.54 procent de meerderheid niet. Om in het parlement een absolute meerderheid te verkrijgen, is Mas veroordeeld tot samenwerking met de CUP, een radicaal linkse partij die eveneens separatistisch is. Doorheen de verkiezingscampagne heeft de CUP echter meermaals herhaald dat het onder geen beding wil samenwerken met de rechtse Artur Mas, die de afgelopen legislatuur een strenge bezuinigingspolitiek voerde. Mas is geen onbesproken figuur. Eind augustus werden er nog huiszoekingen gehouden bij hem thuis. Mas zou de spilfiguur zijn in een omkopingsschandaal, waarin hij en zijn partij geld zouden ontvangen hebben van bedrijven in ruil voor openbare contracten. De CUP, die schoon schip wil maken met corruptie binnen de Spaanse politiek, is Mas dan ook liever kwijt dan rijk. Ondertussen weert Mas zich als een duivel in een wijwatervat om toch maar premier te kunnen blijven. Door de regionale verkiezingen te presenteren als een referendum, verbond hij zijn politieke toekomst met de Catalaanse onafhankelijkheidskwestie. Nu Junts Pel Si geen absolute meerderheid behaalde en de CUP iedere samenwerking met Mas weigert, staat zijn politieke toekomst op het spel.
Indien het alsnog tot een samenwerking zou komen tussen beide partijen, dan nog behaalden ze samen niet de meerderheid van de stemmen (47,74 procent). Zo'n meerderheid in stemmen werd door de CUP als essentiële voorwaarde naar voor geschoven om de officiële Catalaanse afscheuring in gang te kunnen trappen. Junts Pel Si lijkt dit naast zich neer te leggen. De partijhoofden verklaarden maandag dat de absolute meerderheid in zetels genoeg was om het onafhankelijkheidsproces alsnog op gang te trekken. Antonio Baños, leider van de CUP, distantieerde zich van deze uitspraak en weigert een unilaterale onafhankelijkheidsverklaring.
Ondanks de overwinning van Mas, stemde 52 procent van de Catalanen niet voor een separatistische partij. Ciutadans, de tweede grootste partij met achttien procent en vijfentwintig zetels, is tegen onafhankelijkheid van Spanje.
Ondertussen in Madrid
Terwijl Junts Pel Si de verkiezingsresultaten interpreteert als een overwinning, wees Spaans premier Mariono Rajoy in zijn eerste reactie maandag vooral op het ontbreken van een absolute stemmenmeerderheid. Rajoy verklaarde wel bereid te zijn om met de Catalaanse nationalisten in gesprek te gaan. Deze discussies, benadrukte Rajoy, moeten binnen het Spaans grondwettelijk kader gevoerd worden. Met andere woorden, er kan geen sprake zijn van secessie, aangezien dit verboden is volgens de Spaanse grondwet.
Bovendien is het nog maar de vraag of de Catalaanse nationalisten op deze uitnodiging zullen ingaan. De afgelopen jaren heeft de Madrileense regering de eisen van het Catalaanse volk naast zich neergelegd en elke discussie omtrent grotere fiscale en politieke autonomie geweigerd. Met het negeren van deze Catalaanse grieven lijkt de regering het Catalaans nationalisme enkel maar te hebben aangewakkerd. De Catalaanse frustratie over de houding van de Partido Popular was ook merkbaar in de verkiezingsresultaten zondag. De partij van premier Rajoy verloor zondag negen zetels en strandde op 8 procent van de stemmen.
Het lijkt erg waarschijnlijk dat de discussie omtrent Catalaanse onafhankelijkheid zal bevroren worden tot na de federale verkiezingen die plaatsvinden op 20 december. De onafhankelijkheidskwestie zou immers van belangrijk electoraal belang kunnen zijn voor de herverkiezing van Rajoy. De impopulaire premier vreest immers dat indien hij onderhandelingen opstart met de Catalanen, de rest van Spanje hem de rekening zal presenteren op 20 december. De afgelopen jaren kwam de regering Rajoy meerdere malen in opspraak vanwege verschillende corruptieschandalen. Een sterke reactie tegen een onafhankelijk Catalonië zou Rajoy electoraal op de been kunnen houden.
Van Culturele Kracht naar Politiek-Economische Kracht
Tot voor kort was het Catalaans nationalisme vooral een historische, politieke en culturele kracht waarvan de roots teruggaan tot de vijftiende eeuw. Voor de installatie van het Francoregime had Catalonië, samen met Andalucia en het Baskenland, een ruimere politieke en culturele autonomie dan andere Spaanse regio's. Deze autonomie werd, samen met de culturele identiteit van de Catalanen, zwaar onderdrukt gedurende het Francoregime. Na de val van de dictatuur in 1975, won Catalonië deze autonomie terug en vond er een Catalaanse politieke en culturele renaissance plaats, weliswaar binnen het nationale lichaam van Spanje.
De recente heropleving van het Catalaans politiek nationalisme en onafhankelijkheidsdenken is in grote mate terug te leiden tot de economische crisis die uitbrak in 2007. Bij een poll afgenomen in 2006 bleek amper 14 procent van de Catalanen voor een afscheuring van Spanje te zijn. In 2012 was dit gestegen naar 55 procent. De economische grieven werden enkel groter door de crisis en gaven meer dynamiek aan het Catalaans nationalisme. Economisch gezien is Catalonië de sterkste regio van Spanje, met een economie die groter is dan die van Ierland, Portugal en Finland. Eén van de belangrijkste Catalaanse verzuchtingen is de fiscale ongelijkheid. De regio draagt tussen de twintig en vijfentwintig procent van de totale Spaanse belastingen bij, maar krijgt hiervoor amper iets terug. Ongeveer vier tot acht procent van het Catalaanse BBP gaat richting de Spaanse overheid. Ook de corrupte politieke cultuur in Madrid, het verziekte tweepartijensysteem en de rigoureuze besparingen die werden doorgevoerd na de crisis, gaf het Catalaans nationalisme een duw in de rug. Een beslissing van het Spaans hooggerechtshof waarin delen van de Catalaanse autonomie werden teruggeschroefd kon rekenen op furieuze reacties binnen Catalonië.
Hoe sterk het nationalisme leeft binnen Catalonië werd nogmaals bewezen op de Diada van 11 september, de officiële Catalaanse feestdag. Volgens officiële bronnen stapten zo’n twee miljoen Catalanen mee in de Vrije Weg mars om de onafhankelijkheid van hun regio te eisen. Deze optocht was de zoveelste massamanifestatie voor onafhankelijkheid. In 2012 werd De Catalaanse Weg naar Onafhankelijkheid georganiseerd, waarin 1.5 miljoen Catalanen een menselijke ketting vormden die liep van Zuid-Frankrijk tot aan de provinciale grens met Valencia. In 2013 stelde Artur Mas onderhandelingen over een nieuw fiscaal pact voor aan de Madrileense regering. Madrid weigerde. In 2014 eiste Mas een referendum over de onafhankelijkheid van Catalonië. Madrid weigerde en stapte naar het Spaans hooggerechtshof. Dat oordeelde dat het organiseren van dergelijk referendum een inbreuk was op de Spaanse grondwet. Mas luisterde niet en organiseerde alsnog het referendum. 40 procent van de stemgerechtigde Catalanen bracht een stem uit. Hiervan stemde 81 procent voor onafhankelijkheid. Ondertussen werd dinsdag bekend dat Mas voor de rechter zal moet verschijnen wegens buitensporige ongehoorzaamheid aan de Spaanse grondwet. Volgens sommige binnen Catalonië een vermomde politieke afrekening, geregisseerd vanuit Madrid.
They can go their own way?
Op lange termijn lijkt het essentieel dat Madrid toegevingen zal moeten doen om het lont uit het Catalaanse kruitvat te trekken. De federale regering heeft het dossier Catalonië te lang laten rotten. Hoe de verkiezingsresultaten van afgelopen zondag ook worden geïnterpreteerd, de Catalanen stuurden een sterke boodschap naar Madrid. Als Spanje zijn welvarendste regio wil behouden, dan zal het moeten luisteren naar de verzuchtingen van het Catalaanse volk en onderhandelen met hun verkozen leiders. Onder andere José María Aznar, ex-president en nota bene lid van de Partido Popular, drukte Rajoy inmiddels op het hart dat Madrid willens nillens rond de onderhandelingstafel moet gaan zitten. De PSOE, de socialistische partij en belangrijkste concurrent van de PP, pleit inmiddels voor een soort derde weg, waarin Spanje hervormingen zou nemen richting een federale staat.
Moest Catalonië uiteindelijk toch de weg van onafhankelijkheid bereiken, zij het met onderhandelingen of uit eigen beweging, dan staan de Catalanen voor verschillende uitdagingen die verder reiken dan het nationale decor.
Eerst en vooral zou een onafhankelijk Catalonië niet zomaar lid kunnen worden van de Europese Unie. Brussel herhaalde al meerdere malen dat Catalonië automatisch uit de EU zou worden gegooid en net als ieder kandidaat-lidstaat de officiële toetredingsprocedure zou moeten ondergaan. Spanje zal er dan wellicht alles aan doen om die toetreding te verhinderen. Hetzelfde geldt voor een eventueel lidmaatschap van de NAVO. Europa´s reactie op de verkiezingsresultaten was op z´n zachtst gezegd onderkoeld. Brussel bestempelde het als een intern Spaans probleem. Met de aanslepende vluchtelingencrisis, het probleem Griekenland, het Volkswagenschandaal en de slabakkende economie heeft Europa andere dingen aan het hoofd en kan ze het probleem Catalonië missen als kiespijn. Naar alle verwachting zal Brussel alle pogingen van premier Rajoy om een eengemaakt Spanje te behouden ondersteunen. Ook Amerikaans president Obama sprak zich tijdens een bezoek van de Spaanse koning Felipe aan het Witte Huis al uit tegen een onafhankelijk Catalonië.
