Dit is een gastbijdrage. Een Apache-lezer levert met dit stuk een bijdrage aan het maatschappelijk debat. De auteur schrijft in eigen naam en is verantwoordelijk voor de inhoud van de tekst.

In vakjes denken

Koen Smets
Koen Smets
Koen Smets
Straaljagers

Klassieke economen gaan ervan uit dat een rationeel persoon (en dat geldt ook voor een niet-persoonlijke entiteit) middelen besteedt naargelang het nut dat die besteding oplevert. Dat is een mooie theorie, maar in de praktijk zou dit leiden tot een verlammend bestedingsproces.

De Belgische begroting bedraagt ruim 90 miljard euro, waarvan de helft federaal, en de helft door de gewesten en gemeenschappen wordt uitgegeven. Zelfs al zou je het niet euro per euro, maar bijvoorbeeld in schijven van een miljoen bekijken, dan nog sta je voor een bovenmenselijke taak. Wat is de beste manier om dat eerste miljoen te besteden – een MRI scanner, of vier nieuwe bussen voor de lijn? Of het loon van 8 senatoren? En zo gaat dat maar door – 90.000 keer, tot wanneer je aan je 90 miljard komt: ambtenarenlonen, schoonmaakcontracten, investering in bruggen en wegen, cultuursubsidies, onderhoud van schoolgebouwen, en ja, ook oorlogstuig en kinderverzorgsters (m/v).

Men zou kunnen pleiten voor een totale afschaffing van alle defensie-uitgaven. Dat lijkt een beetje te zijn wat Kristof Calvo bedoelde toen hij zei “Vijf miljard euro is drie keer het budget dat nodig is om alle Belgen uit de armoede te halen. Of beeld je in welke loonlastenverlaging we met dat geld zouden kunnen doorvoeren, de noodzakelijke zuurstof voor onze economie en bedrijven.” Je kunt die euro’s natuurlijk maar een keer uitgeven.

Niet echt een realistische optie in de praktijk. Maar zelfs wanneer je één uitgavenpost tot nul herleidt, blijft het probleem van de nuttige besteding bestaan: meer personeelsleden voor de crèche, of het behoud van de woonbonus?

Budgettaire vakjes

Om het eindeloze aantal afwegingen dat bestaat tussen alle mogelijke bestedingen wat onder controle te brengen, delen regeringen (en bedrijven) typisch hun totale geplande uitgaven op in brede budgettaire categorieën. Zoveel voor onderwijs, zoveel voor gezondheidszorg, zoveel voor defensie, enzovoort. Ook hier moet weliswaar een afweging worden gemaakt: de federale overheid geeft ongeveer een half miljard uit aan wetenschapsbeleid, en drie keer dat bedrag aan de federale politie. Is dat een redelijke verhouding? Hierover wordt in het parlement uitvoerig gedebatteerd, maar dat debat gaat een stuk gemakkelijker wanneer het op dit hoge niveau gevoerd wordt, dan wanneer de parlementairen zouden moeten oordelen of de volgende schijf van 1 miljoen euro moet worden besteed aan de digitalisering van het Rijksarchief, dan wel aan 50 motoren voor de zwaantjes.

zwaantje
(foto: neok/forum.belgiumdigital.com)

Het denken in dergelijke vakjes betekent dat verontwaardiging over het besteden van middelen voor een specifiek doel in één categorie (bijvoorbeeld straaljagers) in plaats van aan een ander specifiek doel in een andere categorie (bijvoorbeeld kinderopvang) eigenlijk misplaatst is. Zodra je besloten hebt een bepaald budget toe te wijzen aan Defensie en aan Welzijn, Volksgezondheid en Gezin, is de besteding binnen het ene budget niet relevant voor het andere. Als er al nood is aan verontwaardiging, dan zou die zich moeten situeren rond de verhouding van de totale budgetten: een vakje van 500 miljoen voor kinderopvang tegenover eentje van 2,7 miljard voor defensie, of eentje van 1,3 miljard voor gehandicaptenzorg.

Mentale budgettering

Ook wij, gewone mensen, denken in budgettaire vakjes. Daniel Kahneman en Amos Tversky illustreerden (en onderzochten) dit in een interessant experiment. Ze stelden aan twee groepen van proefpersonen respectievelijk de volgende vragen:

  • Groep 1: Veronderstel dat u hebt besloten een theatervoorstelling bij te wonen, waarvan de prijs $10 is. Wanneer u het theater betreedt, stelt u vast dat u een biljet van $10 bent verloren. Zou u nog steeds $10 betalen voor een toegangsticket?
  • Groep 2: Veronderstel dat u hebt besloten een theatervoorstelling bij te wonen, en u hebt een ticket gekocht voor $10. Wanneer u het theater betreedt stelt u vast dat u uw ticket bent verloren. De plaats was niet genummerd, en het ticket kan niet worden gerecupereerd. Zou u $10 betalen voor een nieuw toegangsticket?

(De bescheiden prijzen zijn toe te schrijven aan het feit dat dit experiment dateert van 1981.) In groep 1 koos 88% ervoor een nieuw ticket te kopen; in groep 2 was dat slechts 46%. Dat is opmerkelijk, want het effect is in beide gevallen exact hetzelfde (je bent $10 armer).

Dollar

De reden is dat men bij aankoop van een theaterticket de uitgave plaatst in een specifieke categorie (bijvoorbeeld ‘vrije tijd’ of ‘uitgaan’). Bij verlies van het ticket zou de uitgave in die categorie niet $10, maar $20 bedragen (de kostprijs van twee tickets) – klaarblijkelijk teveel voor 46% van de respondenten in groep 2. In groep 1 daarentegen is het verlies van de $10 niet specifiek gerelateerd aan het theaterbezoek: de uitgave is £$10 en het verlies wordt elders “geboekt”.

We doen dit om dezelfde reden als bedrijven en regeringen: het zou onmogelijk zijn telkens wanneer we bijvoorbeeld een koffie bestellen na te gaan of dat werkelijk de beste besteding is van €2, en of we ze niet beter zouden gebruiken voor een reep chocolade, een kilo bananen of misschien voor ons pensioen. Ook al is het niet altijd even expliciet, we hanteren een mentaal budget voor verschillende uitgavencategorieën, en wanneer we vergelijken is dat binnen die rubriek, eerder dan tussen rubrieken.

Verontwaardiging

Mijn pianoleraar gaf vorige week een mooi voorbeeld van dergelijke mentale budgettering.  De ouders van sommige kinderen aan wie hij les geeft, verklaren dat ze zich slechts een klavier van enkele tientallen ponden voor kleine Jessica kunnen veroorloven – terwijl ze Jessica komen brengen en ophalen in een nieuwe Lexus. Er bestaat dus blijkbaar een budget voor muzikale opvoeding, en een budget voor de auto.

Zo hebben de meeste mensen ook – impliciet of expliciet – een budget voor liefdadigheid: stortingen aan goede doelen, tombolabiljetten van de Chiro, collectebussen enzomeer. Het zou interessant zijn te zien hoe dat budget zich verhoudt tot de budgetten voor bijvoorbeeld vakantie, gadgets of restaurantbezoekjes.

Zou iemand die £40,000 over heeft voor een nieuwe auto, maar slechts £79.95 voor een klavier voor dochterlief, of iemand die €4.000 uitgeeft aan een reis naar Disneyworld, €800 aan een iPhone en €250 per maand aan etentjes, en slechts €250 doneert aan Kom Op Tegen Kanker of 11-11-11 eenzelfde verontwaardiging verdienen die wordt geuit over de besteding van middelen aan straaljagers in plaats van kinderopvang? En kunnen we voor onszelf rechtvaardigen dat €47,40 per maand beter besteed is aan een Telenet internetabonnement dan aan cataract-operatie die het zicht  van een Afrikaans kind kan herstellen?

Het is allemaal niet zo makkelijk.

LEES OOK
Steven Vanden Bussche / 28-03-2024

Filip Dewinter assisteerde Russisch desinformatiekanaal

Recent opgedoekt Russische desinformatiekanaal Voice of Europe schakelde Dewinter in bij interview met voormalige Tsjechische president.
Dewinter in gesprek met Václav Klaus
Jan Stevens / 28-03-2024

Stad Antwerpen dekt krediet van 42 miljoen euro voor steenrijke bouwpromotor

Een krediet van 42 miljoen euro voor luxehotel Botanic Sanctuary wordt gedekt door de stad via een hypotheek.
De gevel van het luxehotel Botanic Sanctuary Antwerp op de Elzenveldsite.
Tom Cochez, Jan Antonissen / 27-03-2024

Wat Filip Dewinter echt over Koen Metsu vertelde

Het onnavolgbare bochtenwerk van Dewinter over zijn werk voor de Chinese spion Changchun Shao.
Filip Dewinter en Koen Metsu (rechts) tijdens een debat in de Kamer in 2019.