Dit is een gastbijdrage. Een Apache-lezer levert met dit stuk een bijdrage aan het maatschappelijk debat. De auteur schrijft in eigen naam en is verantwoordelijk voor de inhoud van de tekst.

De complexe rekening van het rekeningrijden

Koen Smets
Koen Smets
Koen Smets
Koen Smets
Koen Smets

Het eindrapport wordt later deze maand (mogelijk al op 18 juli) verwacht, maar de Vlaamse media vonden het alvast goed nieuws,:  “Rekeningrijden werkt” kopte De Morgen, "Rekeningrijden zou zijn effect hier niet missen" stond te lezen op deredactie.be, en Het Nieuwsblad en De Standaard meldden “Rekeningrijden weert auto’s uit de stad”. Ook sommige economen schijnen opgetogen: Andreas Tirez, die eerder op economieblog.be al pleitte voor een congestietaks als maatregel om de groei te stimuleren, schreef vorige donderdag in dsavond “Oplossing voor files: congestietaks”.

Maar er klonken ook kritische stemmen – en niet enkel vanuit de gebruikelijke hoek (zoals de petitie tegen rekeningrijden, of “geen rekeningrijden voor Limburgers”). De Gentse professor Wouter Duyck trok, op twitter, de waarde van het proefproject in twijfel:

Zijn collega professor Frederik Anseel wees, in een reactie, op het feit dat men mogelijk ook het verschil tussen positieve en negatieve prikkels (incentives en loss aversion) had genegeerd.

Vraagtekens

Op het eerste zicht lijkt rekeningrijden een no-brainer: econoom Steven Landsburg vat het in The Armchair Economist beknopt samen: “People respond to incentives. The rest is commentary.” Als je mensen meer laat betalen voor iets (in dit geval autorijden), gaan ze het minder doen, dat is toch het gezond verstand zelf, en dus zijn de bevindingen eigenlijk weinig verrassend. Zijn de kritische opmerkingen van professoren Duyck en Anseel terecht, en doen ze inderdaad vraagtekens rijzen – op zijn minst rond het proefproject, en misschien wel over het hele concept van rekeningrijden?

Het Hawthorne effect verwijst naar het fenomeen waarbij het gedrag van deelnemers aan een experiment wordt beïnvloed, wanneer ze zich bewust zijn dat ze aan een experiment deelnemen, en geobserveerd worden. Vooral wanneer ze weten wat het experiment tot doel heeft, kan de neiging ontstaan te handelen naargelang de verwachtingen van de onderzoekers – ongeacht de interventie, of zelfs de aanwezigheid ervan. In het experiment waaraan het effect zijn naam ontleent, onderzocht men hoe wijzigingen in de werkomgeving de productiviteit van de werknemers kon verhogen, en men stelde vast dat zelfs een zo goed als onmerkbare verandering in de verlichting tot een merkwaardige toename in productiviteit leidde.

Het is dus lang niet onwaarschijnlijk dat dit effect ook optrad bij dit proefproject – des te meer omdat de deelnemers vrijwilligers waren, en dus verre van een representatief staal van de autorijdende bevolking (iets wat professor Duyck overigens opmerkte in een opvolgtweet).

Verliesaversie

Bovendien verschilde het opzet van het experiment aanzienlijk van de manier waarop rekeningrijden in de realiteit zou werken. De Standaard vermeldt dat de deelnemers elke dag een virtueel budget kregen voor transport, dat ze konden gebruiken om zich te verplaatsen. Bleef er wat over, dan kregen ze dat bedrag als een soort beloning. Dit is wat professor Anseel bedoelt met een positieve prikkel: als je het “goed” doet, krijg je een beloning, terwijl rekeningrijden in het echt directe kosten met zich mee zou brengen – met andere woorden: als je het “slecht” doet krijg je straf.

Nu is het wel zo dat mensen in het algemeen de pijn van een verlies zwaarder inschatten dan de vreugde van een winst (voor een gelijke waarde). De bevindingen van verschillende experimenten, o.m. uitgevoerd door Kahneman en Thaler, suggereren dat het typisch om een verhouding  2:1 gaat: studenten die een gratis mok of pen hadden gekregen wilden die wel verkopen aan medestudenten die er geen hadden gekregen, maar tegen een prijs die twee keer zo hoog was als de prijs die de mok- of penloze studenten bereid waren te bieden.

Als we ervan uitgaan dat ook automobilisten het verlies van een som geld als dubbel zo belangrijk inschatten als de winst ervan, dan zou het feit dat ze – in plaats van een beloning te krijgen als ze minder rijden dan een vooropgesteld budget (als in het proefproject) – in realiteit van bij de eerste kilometer in de zak moeten tasten, hun gedrag sterker moeten beïnvloeden.

De punten van kritiek die beide professoren uitten op de voorspellende waarde van het proefproject is dus zeker terecht, zij het dan dat ze in tegengestelde richting werken. Maar er is meer.

Singapore ERP
Rekeningrijden in Signapore

Inzichten uit Singapore

Singapore, een stadsstaatje in Zuidoost Azië, heeft al langer met een fileprobleem te kampen. Rekeningrijden bestaat er al sedert 1975, en een elektronische versie werd ingevoerd in 1998. Het autogebruik tijdens de piek bleek echter minder sterk achteruit te gaan dan verwacht – in economische termen: het gedrag van de bestuurders was behoorlijk inelastisch.

Een studie van het Singapore Civil Service College uit 2005 wijst op drie mogelijke redenen hiervoor.

De aversie tegen verlies speelt niet alleen wat betreft de kostprijs van het rijden, maar ook wat betreft de bestaande planning. Wie de extra kost van rijden tijdens het spitsuur wil vermijden moet immers zijn aankomsttijd aanpassen, en vele automobilisten schijnen het te verkiezen extra te betalen om niet van hun normale schema af te moeten wijken. Het “verlies” van tijd is bovendien meer saillant dan het verlies van geld (dat pas later van de rekening verdwijnt). Dit leidt tot een sterke status quo bias.

Een tweede factor die wordt aangehaald is de neiging uiteenlopende uitgaven in verschillende categorieën onder te brengen. De waarde van geld wordt zo als subjectief ervaren: een dollar die besteed wordt aan rekeningrijden wordt niet direct vergeleken met andere uitgavenposten als hobby’s of etentjes – en het voordeel van een uitgespaarde dollar is dus niet erg voelbaar.

Tenslotte wordt ook verwezen naar de tendens die men heeft, eens een grote investering is gedaan, dat gekozen pad verder te bewandelen – dit staat bekend in het Engels als de sunk cost fallacy. Ook al is het werkelijk economisch inefficiënt de auto te gebruiken, en het openbaar vervoer zou een betere optie zijn, dan nog verkiest men de auto te nemen, “omdat we hem toch al hebben”. Dit manifesteert zich ook zonder rekeningrijden: vaak wordt alleen de marginale kost (de benzine) beschouwd om de kost van een autorit te bepalen, en worden kosten als verzekering, rijtaks, onderhoud en herstel, en – niet in het minst – de waardevermindering, niet in rekening gebracht.

Twee rekeningen

Betekent dit dat rekeningrijden gedoemd is te mislukken? Niet noodzakelijk. Zelfs in Singapore is, binnen de toepassingszone, het verkeer tijdens de actieve periode met 13% gedaald, en in Londen wordt de afname van het verkeer in de centrale congestion zone op 10-15% geschat. Maar dat gaat niet zonder slag of stoot: het mag niet verbazen dat alternatieve wegen, waar road pricing niet wordt gebruikt, een flink deel van het uitgeweken verkeer te slikken krijgen. En voor het zover is, moet men ook de diverse obstakels voor gedragsverandering bij de bestuurders aanpakken.

Het is dus jammer dat het proefproject er blijkbaar niet op gericht was dit soort hindernissen in kaart te brengen en te evalueren. Als het resultaat niet verder gaat dan “een zelf geselecteerd staal van bestuurders rijdt minder wanneer ze ervoor betaald worden”, wordt weinig inzicht verschaft in hoe de praktische uitvoering best kan worden opgezet, en is de studie een maat voor niets geweest.

De kans is dus niet gering dat de rekening voor rekeningrijden twee keer zal moeten worden betaald: een keer via dit proefproject, en een tweede keer wanneer men lessen zal gaan trekken wanneer de maatregel al is ingevoerd.

LEES OOK
Steven Vanden Bussche / 28-03-2024

Filip Dewinter assisteerde Russisch desinformatiekanaal

Recent opgedoekt Russische desinformatiekanaal Voice of Europe schakelde Dewinter in bij interview met voormalige Tsjechische president.
Dewinter in gesprek met Václav Klaus
Jan Stevens / 28-03-2024

Stad Antwerpen dekt krediet van 42 miljoen euro voor steenrijke bouwpromotor

Een krediet van 42 miljoen euro voor luxehotel Botanic Sanctuary wordt gedekt door de stad via een hypotheek.
De gevel van het luxehotel Botanic Sanctuary Antwerp op de Elzenveldsite.
Tom Cochez, Jan Antonissen / 27-03-2024

Wat Filip Dewinter echt over Koen Metsu vertelde

Het onnavolgbare bochtenwerk van Dewinter over zijn werk voor de Chinese spion Changchun Shao.
Filip Dewinter en Koen Metsu (rechts) tijdens een debat in de Kamer in 2019.