16 september 2009. Op de prachtig gelegen terreinen van Wetenschapspark Waterfront, het bedrijventerrein van de Universiteit Antwerpen opent Cryo-Save officieel zijn nieuwe 'supervriezer'. Het laboratorium wordt meer dan ooit het hart van de multinational en dat moet met de nodige luister kracht worden bijgezet. Nogal wat schoon volk maakt er zijn opwachting: de kabinetschef van Vlaams minster-president Kris Peeters houdt er namens de politieke leider van Vlaanderen een speech. Ook van de partij zijn minister Annemie Turtelboom, Antwerps gouverneur Cathy Berckx en rector Alain Verschoren van de Antwerpse universiteit.
Dat zowel Kris Peeters als Annemie Turtelboom, al dan niet vertegenwoordigd door hun kabinetschef, aanwezig zijn is niet helemaal verwonderlijk: Wetenschapspark Waterfront ligt op een boogscheut van Puurs, de gemeente waar beide politici (op dat moment) wonen.
Directe lijn
Ook de aanwezigheid van Antwerps gouveneur Cathy Berckx en rector Verschoren is niet toevallig. De provincie Antwerpen is via de POM (Provinciale Ontwikkelingsmaatschappij), samen met de Antwerpse Universiteit de drijvende kracht achter het wetenschapspark waarop Cryo-Save zich definitief vestigt. Vooral de universiteit engageert zich in Waterfront. Op de website lezen we:
Wetenschapspark Waterfront is een uniek bedrijventerrein dat zich richt op spin-offs, kleine en middelgrote ondernemingen en multinationals actief in hightech sectoren. Door zulke bedrijven gericht samen te brengen ontstaat een unieke dynamiek die onderlinge contacten stimuleert en open innovatie ten volle faciliteert. Op Waterfront gevestigde bedrijven krijgen bovendien de gelegenheid om hun activiteiten verder uit te bouwen in nauwe samenwerking met de onderzoeksgroepen en -faciliteiten van de Universiteit Antwerpen en binnen de context van het Antwerps Innovatienetwerk.
Het gebouw waarin Cryo-Save Labs vandaag huist, is een sleutel-op-de-deur-constructie. "Mijnheer Waeterschoot is naar ons gestapt met de vraag om een eigen gebouw voor Cryo-Save neer te zetten op het terrein", zegt Jean-Paul Christiaens. Als manager van het wetenschapspark is hij verantwoordelijk voor de verhuur en de verkoop van de gebouwen. "Veertien maanden later was het gebouw van Cryo-Save een feit. Het is getekend, ontworpen en gebouwd op hun vraag."
De voordelen van de vestiging op het wetenschapspark spreken volgens Christiaens voor zich: "Er is een directe link met de POM en via de universiteit ook met andere overheden. Dat zorgt voor rechtstreekse lijnen en snelle antwoorden. Bovendien zit je op een universitair bedrijventerrein waar nog veel andere wetenschappers aanwezig zijn. Dat zorgt voor synergie. Het academische straalt ook af op het bedrijf en vice versa."
Enkel bedrijven die zich bezig houden met research, wetenschap en technologie krijgen een kans op Waterfront. "In het geval van Cryo-Save heb ik een dossier aangemaakt dat door de rector is goedgekeurd", zegt Jean-Paul Christiaens. "Het moet gaan om research, wetenschap en technologie. Puur commerciële bedrijven krijgen hier geen plaats."
Jean-Paul Christiaens (Waterfront): 'Het moet gaan om research, wetenschap en technologie. Puur commerciële bedrijven krijgen hier geen plaats.
Valse noot
Ondanks de aanwezigheid van flink wat VIP's verloopt het openingsfeest in mineur. Voormalig senator Patrik Vankrunkelsven (VLD) heeft aan de vooravond van de inhuldiging van het nieuwe gebouw in De Morgen kritiek geuit op de praktijken van Cryo-Save én op de geplande aanwezigheid van Vlaams-minister president Kris Peeters. Die ziet zich een dag later genoodzaakt om via zijn woordvoerder koud en warm te blazen en tegelijk ook enkele collega's mee in het bad te trekken:
Onze aanwezigheid kwam er mede op vraag van de rector van de universiteit van Antwerpen. De speech is ook erg voorzichtig opgesteld en wijst op het belang van een universele ethische gedragscode. Overigens was de kabinetschef aanwezig en niet de minster-president zelf. Wij willen er nog op wijzen dat ook minister Turtelboom aanwezig was, net als de gouverneur van Antwerpen en de kabinetschef van de Europese commissaris voor Wetenschap.
Het is niet de eerste keer dat Vankrunkelsven in de clinch gaat met Cryo-Save. In 2004 al stemt het Europees Parlement een Europese richtlijn (pdf) die tot doel heeft kwaliteits- en veiligheidsnormen in te voeren voor het doneren, verkrijgen, testen, bewerken , bewaren en distribueren van menselijke weefsels en cellen. Europa is van oordeel dat er dringend nood is aan regelgeving in de even chaotische als booming business van de 'menselijke weefsels en cellen'.
In België zal het nog bijna vijf jaar duren voor de Europese richtlijn geïmplementeerd wordt in de wetgeving. Bovendien voorziet de wet van 19 december 2008 nog in een aantal noodzakelijke uitvoeringsbesluiten die, op hun beurt nog enkele jaren op zich laten wachten. Het belangrijkste (en voor de werking van Cryo-Save meest relevante, zie deel 1) uitvoeringsbesluit komt er pas eind 2011 om in voege te treden eind 2012. De jarenlang aanslepende politieke crisis in België is daarbij zonder twijfel een vertragende factor, maar lang niet de enige. Tussendoor wordt er zelfs een wet gestemd die zorgt voor uitstel van de wet van 19 december 2008: de 'Wet tot uitstel van de datum van inwerkingtreding van de wet van 19 december 2008'.
In de acht jaren die verstrijken tussen de totstandkoming van de Europese richtlijn en het ultieme Belgische wetgevende werk dat de werking van Cryo-Save zo goed als onmogelijk maakt, werden er, gespreid over de verschillende legislaturen, verschillende wetsvoorstellen ingediend. De materie werd tussendoor ook voor advies naar de werkgroep bio-ethiek gestuurd, en er komen verschillende hoorzittingen.
Europese onderzoeker
Op een hoorzitting in de Senaat luisteren de volksvertegenwoordigers onder meer naar het 'standpunt van een Europese onderzoeker'. De persoon in kwestie blijkt algemeen directeur te zijn van de Franse afdeling van Cryo-Save
Opvallend is hoe Cryo-Save zich van meet af aan een weg weet te vinden tot in het hart van de parlementaire debatten. Dat blijkt onder meer uit de lijst van externe onderzoekers en specialisten die een uiteenzetting mochten houden in de aanloop naar de stemming van het definitieve wetsvoorstel in de Kamercommissie Volksgezondheid. Officieel komt (voormalig) CEO Rob Kooremans namens Cryo-Save het standpunt van de 'private navelstrengbloedbank' verdedigen. Daarnaast luisteren de volksvertegenwoordigers ook nog naar het 'standpunt van een Europese onderzoeker'. De persoon in kwestie is Nicolas Forraz van het Newcastle Centre for Cord Blood. Hij houdt een opvallend pleidooi pro private navelstrengbloedbanken. Helemaal verrassend is dat niet want 'Europese onderzoeker' Nicolas Forraz was, behalve onderzoeker aan het Newcastle Centre for Cord Blood tot voor kort ook nog algemeen directeur van de Franse afdeling van Cryo-Save in Lyon.
Wie ook het woord neemt tijdens de debatten is de Antwerpse diabetesspecialist Raoul Rooman. Aan de vooravond stuurt hij een opvallende mail aan senatoren, volksvertegenwoordigers en andere beleidsmakers waarin hij een vurig pleidooi houdt om het wetsvoorstel niet te stemmen wegens 'te restrictief'. Hij omschrijft zichzelf daarin als woordvoerder van 'mijn patiënten, kinderen met diabetes en hun gezinnen'. In dezelfde periode schrijft de Antwerpse kinderarts ook een opiniestuk voor De Standaard met als kop 'Iedereen het recht op eigen stamcellen'.
Een aantoonbare relatie tussen Cryo-Save en Raoul Rooman is er niet, maar net zoals heel wat andere wetenschappers is Rooman lid van de wetenschappelijke vereniging Itera Life-Sciences. Itera staat voor International Tissue Engineering Research Association en het achtervoegsel 'Life Sciences' is niet zomaar gekozen. Voor de definitieve naamsverandering heette Cryo-Save immers 'Life Sciences'. De naam 'Life Sciences' blijft overigens bestaan als vennootschap van een van de oprichters van Cryo-Save (zie daarvoor deel IV).
Cryo-Save blijkt niet enkel de grondlegger te zijn van Itera, het bedrijf is ook ruim vertegenwoordigd in de stuurgroep. Een wetenschapper hoef je daarvoor niet te zijn: zelfs Walter Van Pottelberge, een van de vijf directeuren van Cryo-Save en sinds jaar en dag actief in de verzekeringssector, zit mee in de stuurgroep van Itera. Bovendien is Itera-voorzitter Albert Ramon ook hoofd van het wetenschappelijk adviesorgaan van Cryo-Save. Op zijn eigen cv vermeldt Ramon ook dat hij 'consultant' is voor het departement gastro-entero-hepathologie van het UZ Antwerpen.
Vandaag lijken de activiteiten van Itera op een wat lager pitje te staan, maar tot voor kort werd jaarlijks een bijeenkomst georganiseerd. Daarbij worden vaak dezelfde mensen, dezelfde onderzoekscentra en dezelfde biotechbedrijven uitgenodigd om lezingen te geven. Steevast rond de thema's die het vermeende nut van private navelstrengbloedbanken voor genezing via celtherapie in de toekomst, in de verf moeten zetten. Of zoals Itera het samenvattend zelf zegt:
verschillende auteurs, debatleiders en sprekers hebben aangetoond hoe nieuw onderzoek en nieuwe inzichten in celbiologie nieuwe perspectieven openen voor toekomstige toepassingen van celtherapie voor verschillende aandoeningen
Opus dei
Bij de organisatie van de jaarlijkse 'workshops' door Itera duikt nog een andere partner van Cryo-Save op. De voorlopig laatste workshop van Itera werd niet enkel door Cryo-Save zelf gesponsord, maar ook door een ietwat schimmige organisatie met de naam NovusSanguis. NovusSanguis wordt naar aanleiding van de workshop voorgesteld als een 'internationaal researchconsortium rond stamcellen afkomstig uit navelstrengbloed en volwassen stamcellen voor therapeutische toepassingen'. De baseline van NovusSanguis is 'Responible Regenerative Medicine'.
NovusSanguis wordt officieel aan de pers voorgesteld op 14 mei 2008. De organisatie blijkt een initiatief te zijn van twee partners: een onderzoeksgroep van de universiteit van Newcastle die zich bezig houdt met onderzoek naar stamcellen afkomstig uit navelstrengbloed en de in Parijs gevestigde Fondation Jérôme Lejeune. Opvallend is de 'hoge' steun voor NovusSanguis: de organisatie wordt gepatroneerd door de Duitse christen-democraat Hans-Gert Pöttering, op dat moment voorzitter van het Europees Parlement én door het Franse ministerie voor wetenschappelijk onderzoek. In het persbericht wordt gesproken over een samenwerkingsverband tussen vijftien onderzoekinstellingen. Opvallend is ook de huismededeling dat NovusSanguis een 'pragmatisch consortium' wil zijn dat ten bate van de patiënten 'de realiteit van het moderne onderzoek onderkent, inclusief de noodzaak om samen te werken met biotech bedrijven'.
De wetenschappers die vanuit Newcastle zijn afgezakt om NovusSanguis op te richten zijn professor Colin McGuckin en zijn rechterhand Nicolas Forraz. Nicolas Forraz kennen we nog als de 'Europese expert' die tijdens een zitting in de Belgische Kamer werd opgevoerd. Geen jaar voor de oprichting van NovusSanguis waren McGuckin en Forraz ook al de belangrijkste sprekers op de derde jaarlijkse workshop van Itera, maar eind 2008 blijken ze plots niet meer verbonden aan de Newcastle University.
De katholieke professoren hebben Newcastle verlaten omdat ze van oordeel zijn dat de onderzoeksfocus in Groot-Brittannië helemaal verkeerd ligt: er wordt teveel onderzoek gedaan op embryonale stamcellen in plaats van op stamcellen afkomstig uit navelstrengbloed. In Lyon gaan ze aan de slag voor CTI Lyon (Cell Therapy Research Institute Lyon). Over het CTI Lyon valt weinig terug te vinden. Behalve dan dat op het officiële adres in het wetenschapspark van Lyon nog een ander bedrijf is gevestigd: Cryo-Save France. Beide bedrijven blijken ook hetzelfde telefoonnummer te hebben.
Enkele maanden later past de puzzel volledig in elkaar: Cryo-Save kondigt aan dat Colin McGuckin wetenschappelijk directeur van Cryo-Save wordt. Ook Nicolas Forraz stapt officieel over naar Cryo-Save en wordt algemeen directeur van de Franse afdeling van de multinational. Het weerhoudt de navelstrengbloedbank er niet van om McGulchin tussendoor ook nog als een soort onafhankelijk 'expert' op te voeren.
Forraz en McGuckin komen in dienst van Cryo-Save, maar blijven tegelijk ook aan de slag voor CTI Lyon. Enkele maanden terug was McGuckin nog een van de sprekers op de 'Week for Life', een studiedag georganiseerd in het Europees Parlement door enkele EU-parlementsleden van de EVP-fractie en door COMECE, de commissie van Europese bisschoppen.
Jérome Lejeune
De banden tussen de kerk en Cryo-Save zijn goed, en dat is niet onlogisch. De vermeende 'behandeling' met stamcellen uit navelstrengbloed biedt immers een alternatief voor het door de katholieke kerk afgewezen onderzoek op embryonale stamcellen. Dat de interesse, zeker vanuit de conservatieve tak van de kerk bijzonder groot is, blijkt ook uit de participatie van de Fondation Jérome Lejeune in NovusSanguis.
De Fondation Jérôme Lejeune is een militante, met opus dei verbonden organisatie die fel ageert tegen abortus en strijd voert voor het (ongeboren) leven. De intussen overleden wetenschapper Jérôme Lejeune was lid van opus dei en werd door paus Johannes Paulus II benoemd tot voorzitter van de Pauselijke Academie voor het Leven. De Fondation wil het ideeëngoed van de in '94 overleden Jérôme Lejeune verder uitdragen. In 2009 lag de organisatie mee aan de basis van een (niet gestemd) wetsvoorstel van het Franse parlementslid Damien Meslot om private navelstrengbloedbanken in Frankrijk toe te laten.
Of het Vaticaan ook rechtstreeks geld pompt in de omstreden praktijken van Cryo-Save is onzeker. Indirect doet de Heilige Stoel dat alleszins wel. Eerder deze maand kondigde Cryo-Save zelf op de eigen site aan dat het bedrijf een 'lange termijn relatie aangaat met de in Rome gevestigde Katholieke Universiteit van het Heilig Hart (Università Cattolica del Sacro Cuore). De universiteit is eigendom van het Vaticaan. Het doel is het 'promoten en verbeteren van de kennis over de opslag van navelstrengbloed.'
Andere (Amerikaanse) private navelstrengbloedbanken en onderzoeksgroepen die zich specialiseren in stamcellen afkomstig uit navelstrengbloed, kunnen alleszins rekenen op directe financiële steun van het Vaticaan. Het meest omstreden is de steun van 1 miljoen dollar die het Vaticaan geeft aan de met Cryo-Save vergelijkbare Amerikaanse navelstrengbloedbank NeoStem. Dat gebeurt via de door het bedrijf opgezette Stem For Life Foundation. Samen met het Vaticaan plande NeoStem eind vorig jaar een groots opgezet congres over het nut van stamcellen afkomstig uit navelstrengbloed.
Dat Cryo-Save via het Vaticaan ook een voet binnen heeft bij de EVP- fractie in het Europees parlement blijkt niet enkel uit de aanwezigheid van medisch directeur Colin McGuckin op de 'Week for Life' enkele maanden geleden, eerder al nodigde de EVP-fractie via NovusSanguinis Cryo-Save samen met Jean-Marie Le Mené (voorzitter van de Fondation Jérôme Lejeune) uit voor een 'event' in het Europees Parlement met als titel: 'Stamcellen: Europa heeft nood aan verantwoorde regeneratieve geneeskunde'
Geld van Europa
Die Europese steun lijkt Cryo-Save bovendien geen windeieren te leggen. Zo wist het bedrijf enkele jaren geleden 2.4 miljoen euro binnen te halen voor CRYSTAL (Cryo banking of Stem cells for human Therapeutic AppLication), een samenwerkingsverband met enkele universiteiten dat tot doel had fundamenteel onderzoek te verrichten naar bewaartechnieken voor stamcellen en dus nauw aansluit bij de praktijk van Cryo-Save. Intussen is er met Hyperlab een opvolger voor het afgelopen CRYSTAL-project. Voor onderzoek in het kader van Hyperlab maakt Europa 2,99 miljoen euro vrij.
Naast de lobby op het hoogste niveau is er ook nog het lobbywerk op het veld. Gynaecologen en vroedvrouwen zijn voor het bedrijf cruciaal. Zij zijn het immers die zwangere vrouwen over de streep kunnen trekken om het navelstrengbloed van hun pasgeboren kind bij Cryo-Save in te laten vriezen. Daarom sponsort Cryo-Save geregeld internationale congressen voor gynaecologen en voor vroedvrouwen of organiseert het bedrijf zelf gerichte opleidingen.
Vooral met een aantal katholieke ziekenhuizen heeft de navelstrengbloedbank een intense samenwerking opgezet. Onder meer met het De Vinci ziekenhuis in Parijs. "Om de twee weken organiseerde ik in het ziekenhuis een informatieve bijeenkomst voor aanstaande ouders", zegt de voormalige directrice Agnès Gepner. "Bij die gelegenheid sprak ik ook over de mogelijkheden die autologe opslag van navelstrengbloed biedt. Mensen waren echt onder de indruk van de immense mogelijkheden en de mysterieuze rol die navelstrengbloed in de toekomst zou kunnen spelen. Voor sommigen vormde de prijs een obstakel, maar anderen beschouwden het als een soort geboortecadeau van de ouders."
Het Parijse ziekenhuis vroeg aan de artsen om de ingreep gratis te doen. "Cryo-Save stelde een compensatie voor, maar ik weigerde een directe betaling door Cryo-Save aan de artsen. Ik denk dat Cryo-Save 70 euro voorstelde per afgeleverd staal."
Agnés Gepner wijst ook op het belang van de band tussen Cryo-Save en de katholieke kerk. "Stamcelonderzoek gebeurt vandaag vooral op basis van embryonale stamcellen. De katholieke kerk is daar radicaal tegen. Daarom steunen ze het idee van private opslag van navelstrengbloed. Ik heb niet de indruk dat de kerk rechtstreeks aanstaande moeders benadert. Het gebeurt veel meer indirect door de private opslag van navelstrengbloed aan te moedigen via de ziekenhuizen die bestuurd worden vanuit het bisdom of gefinanierd worden door de kerk."
Reactie
Arnoud van Tulder, CEO van Cryo-Save beantwoordde onderstaande vragen die verband houden met de lobbying van Cryo-Save.
Cryo-Save ligt op het aan de UA gelieerde wetenschapspark Waterfront. Hoe omschrijft u de relatie met de Antwerpse universiteit?
Arnoud van Tulder: "Deze relatie is uitstekend. Cryo-Save heeft verschillende wetenschappelijke samenwerkingen lopen, waaronder ook met de UA. We hebben ook stageplaatsen beschikbaar in ons laboratorium waar studenten kunnen meewerken aan het wetenschappelijke onderzoek dat we uitvoeren. Ons wetenschappelijk onderzoek vinden we belangrijk. Het is immers noodzakelijk om meer te weten te komen over stamcellen en hoe we die kunnen inzetten om mensen te helpen. Cryo-Save heeft zich ook bereid betoond om haar know-how in verband met cryogene opslag voor biobanken ter beschikking te stellen van het UZA."
Hoe staat het momenteel met de werking van het door Cryo-Save mee opgestarte Itera Life Sciences? Is Itera vandaag nog actief? Hoe verklaart u de aanwezigheid van niet-wetenschappers zoals Cryo-Save bestuurder Walter van Pottelberge in de stuurgroep?
"Itera is een onafhankelijk initiatief van Prof Albert Ramon, verbonden aan de UA (professor Ramon is ook hoofd van het wetenschappelijk adviesorgaan van Cryo-Save ToC/CC). We hebben geen zeggenschap over de samenstelling van de stuurgroep, maar het is niet ongewoon om 1 of 2 niet wetenschappers op te nemen in een stuurgroep. Cryo-Save is lid van deze vereniging die als doel stelt wetenschappers uit de academische wereld en bedrijven samen te brengen om de kennis over life sciences (meer specifiek weefsel-engineering en regeneratieve geneeskunde) te verhogen. Meer dan 200 gerenommeerde specialisten wereldwijd maken deel uit van het netwerk. We ondersteunen actief meetings om deze wetenschappers samen te brengen; het uitwisselen van kennis is noodzakelijk om onze kennis te verruimen en het onderzoek een stapje verder te brengen. Het vorige congres vond in november 2011 plaats.
"Er werd onder andere gerapporteerd over het gebruik van stamcellen in de regeneratieve geneeskunde (herstel van organen, ruggenmergbeschadiging etc), en het gebruik van autologe stamcellen voor de behandeling van prenatale hersenschade. Hiervoor zullen dit jaar wellicht klinische studies starten."
Welke rol spelen Nicolas Forraz en Colin McGuchin (nog) in Cryo-Save nu de Franse afdeling te koop staat?
"De samenwerking met beide wetenschappers werd reeds in 2010 beëindigd, opdat ze zich meer konden toeleggen op hun eigen onderzoeksinstituut."
Hoe zou u de samenwerking tussen Cryo-Save en het Vaticaan omschrijven? Steunt het Vaticaan Cryo-Save actief en/of financieel?
"Cryo-Save heeft een contract afgesloten met een ziekenhuis van het Vaticaan om een door de Italiaanse overheid erkende weefselbank op te richten en uit te baten. De samenwerking heeft als doel de kennis over cryopreservatie van mesenchymale stamcellen uit de navelstreng te promoten en vergroten. Beide partijen geloven sterk in het potentieel van het gebruik van stamcellen. De samenwerking is een extra stimulans om het onderzoek naar autologe stamcellen te vergroten."
Betaalt Cryo-Save vroedvrouwen, verpleegkundigen en/of gynaecologen om aanstaande ouders te overtuigen het navelstrengbloed bij Cryo-Save te laten invriezen?
"Neen, dat gebeurt absoluut niet. Ziekenhuizen vragen wel een compensatie als er effectief werk wordt geleverd: voor de afname van het bloed bijvoorbeeld, moet er dan wel betaald worden."
Met de steun van: Journalismfund.eu
